[Tâm Lý] Lý Do Khiến Bạn Ra Quyết Định Tồi Tệ

Bạn nghĩ mình phải đưa ra bao nhiêu quyết định trong một ngày? Có hàng chục hay hàng trăm? Theo các nhà tâm lý học, con số này có thể lên đến hàng nghìn. Một số quyết định có thể ảnh hưởng lớn đến cuộc đời của chúng ta (như việc chọn ngành học, kết hôn hoặc sinh con), trong khi một số khác lại khá nhỏ nhặt (như việc chọn giữa ăn giăm bông hay sandwich gà tây cho bữa trưa).

Trong số đó, có những lựa chọn mang lại kết quả tốt (như chọn một ngành học phù hợp và có một sự nghiệp thành công), nhưng cũng có những quyết định không tốt như vậy (như chọn một chiếc sandwich gà tây kém chất lượng và gây ra vấn đề về sức khỏe).

Mỗi khi bạn nhìn lại cuộc đời mình và suy nghĩ về những quyết định tồi tệ mà mình đã đưa ra, bạn có thể tự hỏi tại sao mình lại làm như vậy. Tại sao bạn lại kết hôn với một người không phù hợp? Tại sao bạn lại mua một chiếc xe nhỏ khi cần một chiếc xe lớn hơn? Bạn đã suy nghĩ gì khi mua một chiếc quần jean không phù hợp vào mùa thu năm ngoái?

Dù không thể nói rằng bạn sẽ luôn đưa ra những quyết định đúng đắn, nhưng bạn có thể hiểu sâu hơn về quá trình đằng sau. Có một số yếu tố góp phần tạo nên những lựa chọn tồi tệ, và hiểu được cách chúng hoạt động và ảnh hưởng đến suy nghĩ của bạn có thể giúp bạn đưa ra những quyết định tốt hơn trong tương lai.

Tiếp theo, hãy cùng nhau tìm hiểu về lý do tại sao những lối tư duy ngắn (mental shortcuts) đôi khi dẫn đến những quyết định không đúng.

Những Điều Tư Duy Ngắn Gọn Có Thể Gây Lạc Lối

Nếu chúng ta phải suy nghĩ về mọi tình huống có thể xảy ra cho mỗi quyết định, chắc chắn chúng ta sẽ không làm được nhiều việc trong một ngày. Để đưa ra quyết định một cách nhanh chóng và tiết kiệm thời gian, bộ não của chúng ta dựa vào những lối tắt nhận thức được gọi là phương pháp dựa trên kinh nghiệm. Quy tắc ngón cái cho phép chúng ta đưa ra phán đoán khá nhanh chóng và chính xác, nhưng đôi khi chúng cũng có thể dẫn đến suy nghĩ không rõ ràng và quyết định sai lầm.

Một ví dụ điển hình về lối tư duy này là hiệu ứng mỏ neo. Trong các tình huống khác nhau, mọi người thường sử dụng một điểm xuất phát ban đầu và điều chỉnh nó để có giá trị ước tính cuối cùng. Ví dụ: nếu bạn mua một ngôi nhà và biết rằng các ngôi nhà khác trong khu vực thường được bán với giá trung bình là 358.000 đô la, bạn có thể sử dụng con số đó làm điểm tham chiếu để đàm phán giá mua của ngôi nhà bạn chọn.

Trong một thí nghiệm kinh điển của hai nhà nghiên cứu Amos Tversky và Daniel Kahneman, người tham gia được yêu cầu quay một vòng quay may mắn có con số từ 0 đến 100 và sau đó đoán số lượng quốc gia ở Châu Phi là thành viên của Liên Hợp Quốc. Những người có con số cao hơn trong vòng quay có xu hướng đưa ra ước tính cao hơn về số lượng quốc gia châu Phi là thành viên của Liên Hợp Quốc, trong khi ngược lại.

Vậy, làm thế nào để giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực tiềm ẩn của chiến lược dựa trên kinh nghiệm đối với quyết định của bạn?

Các chuyên gia khuyên rằng việc nhận biết rõ hơn về cách lối tắt tư duy ảnh hưởng đến quá trình ra quyết định có thể giúp bạn tránh được những sai lầm.

Trong trường hợp của hiệu ứng mỏ neo, việc đưa ra một loạt các ước tính khả thi có thể hữu ích. Vì vậy, nếu bạn đang mua một chiếc ô tô mới, hãy đưa ra một loạt các mức giá hợp lý hơn là tập trung vào mức giá trung bình tổng thể của một chiếc xe cụ thể. Nếu bạn biết rằng một chiếc SUV mới sẽ có giá dao động từ 27.000 đến 32.000 đô la tùy vào kích thước và tính năng bạn muốn, thì bạn có thể đưa ra quyết định tốt hơn về số tiền cần có cho một chiếc xe cụ thể.

Tiếp theo, hãy khám phá xem những sự so sánh có lúc dẫn đến những quyết định sai lầm như thế nào.

Bạn thường đưa ra những so sánh khập khiễng

Làm thế nào để biết rằng bạn đã mua chiếc máy tính bảng với đúng giá? Hoặc làm thế nào để biết rằng giá một gallon sữa mà bạn trả ở cửa hàng tạp hóa là hợp lý? So sánh là một trong những công cụ chính mà chúng ta sử dụng khi đưa ra quyết định. Khi bạn biết được giá của một gallon sữa là bao nhiêu, bạn sẽ so sánh các giao dịch cần tìm để chọn được mức giá tốt nhất có thể. Chúng ta ấn định giá trị sản phẩm bằng cách so sánh mặt hàng này với những mặt hàng khác.

Nhưng điều gì sẽ xảy ra khi bạn không giỏi so sánh? Hoặc các mặt hàng bạn đang so sánh không ngang bằng với nhau? Hãy cân nhắc điều này chẳng hạn như: bạn sẽ đi bao xa để tiết kiệm 25 đô la? 

Nếu tôi nói rằng bạn có thể tiết kiệm được 25 đô la cho một món hàng trị giá 75 đô la bằng cách lái xe 15 phút trên đường, có lẽ bạn sẽ thực hiện. Nhưng nếu tôi nói với bạn rằng bạn có thể tiết kiệm 25 đô la từ một món hàng trị giá 10.000 đô la, liệu bạn có sẵn sàng bỏ ra để tiết kiệm số tiền đó không? Trong hầu hết các trường hợp, mọi người ít khi đi xa hơn để tiết kiệm tiền cho món đồ đắt tiền hơn. Tại sao? 25 đô la vẫn có giá trị như nhau trong cả hai trường hợp.

Trong những trường hợp như vậy, bạn chính là nạn nhân của một phép so sánh sai lầm. Vì bạn đang so sánh số tiền bạn tiết kiệm được với số tiền bạn phải trả, 25 đô la dường như là một khoản tiết kiệm lớn hơn đối với một món hàng 75 đô la so với một món hàng 10.000 đô la.

Khi đưa ra quyết định, chúng ta thường so sánh nhanh chóng mà không thực sự suy nghĩ về các lựa chọn của mình.

Để tránh những quyết định sai lầm, việc dựa vào logic và xem xét kỹ lưỡng các lựa chọn đôi khi có thể quan trọng hơn là dựa vào 'phản ứng tức thời' của bạn.

Bạn đã quá lạc quan

Thật đáng ngạc nhiên khi sự lạc quan của một người lại có thể cản trở anh/cô ấy trong việc đưa ra một quyết định đúng đắn. Trong một nghiên cứu thú vị, nhà nghiên cứu Tali Sharot đã hỏi những người tham gia rằng họ nghĩ gì về khả năng xảy ra một số tình huống éo le chẳng hạn như bị cướp hoặc mắc bệnh nan y.

Sau khi nhóm người tham gia đưa ra dự đoán của mình, các nhà nghiên cứu cho họ biết xác suất thực tế là bao nhiêu.

Khi một người được thông báo rằng nguy cơ xảy ra những tình huống tồi tệ thấp hơn họ mong đợi thì họ có xu hướng điều chỉnh dự đoán của mình để phù hợp với thông tin mới đã nhận được. Khi họ nhận ra nguy cơ xảy ra ra tình huống đó cao hơn so với ước tính của họ, họ đơn giản phớt lờ thông tin mới. Ví dụ, nếu một người dự đoán rằng tỷ lệ tử vong do hút thuốc lá chỉ là 5% nhưng sau đó được thông báo rằng nguy cơ tử vong thực sự gần 25%, thế là người đó sẽ bỏ qua thông tin mới và giữ nguyên ước tính ban đầu.

Một phần của sự lạc quan quá độ bắt nguồn từ xu hướng suy nghĩ của con người khi tin rằng những điều tồi tệ xảy ra với người khác chứ không phải mình. Khi nghe về điều gì đó bi thảm hoặc xui rủi xảy ra với người khác, chúng ta hay xem xét những lỗi lầm mà họ đã gây ra. Xu hướng đổ lỗi cho nạn nhân khiến chúng ta không thừa nhận  rằng mình cũng dễ gặp bi kịch như bất kỳ ai.

Sharot gọi điều này là thiên hướng lạc quan quá mức. Chúng ta đánh giá quá cao những sự việc thuận lợi trong khi đánh giá thấp khả năng xảy ra những sự việc không mong muốn. Cô ấy gợi ý rằng không nhất thiết tin rằng mọi thứ sẽ ổn thỏa một cách thần kỳ, mà thay vào đó, hãy thật sự tin tưởng vào khả năng của bản thân để biến những điều tốt đẹp thành hiện thực.

Vậy sự lạc quan này có tác động gì đến các quyết định mà chúng ta đưa ra? Do chúng ta quá vô tư về khả năng và triển vọng của bản thân, nên hay tin rằng quyết định của mình là tốt nhất. Các chuyên gia có thể cảnh báo rằng hút thuốc, ít vận động hoặc ăn quá nhiều đường có thể gây tử vong, nhưng thiên hướng lạc quan khiến chúng ta cho rằng điều đó chủ yếu xảy ra với người khác chứ không phải chúng ta.

Tác giả: Kendra Cherry

Dịch giả: Việt Thy

Biên soạn: Vân Nguyễn

Nguồn hình ảnh: google.com, verywellmind.com

Liên kết gốc: Những Lý Do Khiến Bạn Đưa Ra Quyết Định Tồi Tệ