Buzz
Từ “con gái không giỏi toán” và “đàn ông lạnh lùng” đến “anh ấy đã già về tuổi” hay “những người da đen gặp khó khăn trong giáo dục đại học”, định kiến văn hóa về các nhóm xã hội không phải là điều hiếm gặp. Có lẽ bạn đã nghe những ví dụ này ở nhiều nơi. Trên thực tế, khuôn mẫu giống như không khí: không thấy nhưng luôn tồn tại.
Mỗi người chúng ta đều có nhiều mặt và có thể bị đánh giá không công bằng. Mặc dù có vẻ như chúng ta chỉ cần bỏ qua các khuôn mẫu, nhưng việc này không hề dễ dàng. Niềm tin sai lầm về khả năng của chúng ta có thể biến thành sự nghi ngờ trong đầu mà không thể phớt lờ. Trong vài thập kỷ gần đây, các nhà khoa học đã bắt đầu nhận ra rằng điều này có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến hiệu suất của chúng ta.
Cơ chế này được gọi là “đe dọa theo khuôn mẫu” - chỉ nỗi sợ hãi khi làm điều gì đó có thể khẳng định những đánh giá tiêu cực về một nhóm mà chúng ta thuộc về. Hiện tượng này được các nhà tâm lý học xã hội Mỹ phát hiện lần đầu trong những năm 1990.
Trong một bài báo nghiên cứu, họ đã chứng minh bằng cách thực nghiệm rằng định kiến về chủng tộc có thể ảnh hưởng đến khả năng trí tuệ như thế nào. Trong nghiên cứu này, người da đen tham gia có kết quả kém hơn so với người da trắng trong các bài kiểm tra ngôn ngữ khi được cho biết rằng bài kiểm tra này là “chẩn đoán” - một “bài kiểm tra xác thực về khả năng và hạn chế lời nói của bạn”. Tuy nhiên, khi loại bỏ mô tả này, không có sự chênh lệch nào được quan sát. Rõ ràng những suy nghĩ tiêu cực về khả năng ngôn ngữ đã ảnh hưởng đến hiệu suất của họ.
Người da đen cũng có kết quả kém hơn khi các định kiến về chủng tộc được kích hoạt một cách tinh vi. Chỉ cần họ xác định chủng tộc trên một bảng câu hỏi nhân khẩu trước đó là đủ. Hơn nữa, trong điều kiện đe dọa (kiểm tra chẩn đoán), người da đen báo cáo mức độ nghi ngờ bản thân cao hơn so với người da trắng.
Không ai được an toàn
Các tác động của mối đe dọa khuôn mẫu rất mạnh mẽ và ảnh hưởng đến tất cả các nhóm bị kỳ thị. Một phân tích gần đây về một số nghiên cứu trước đó về chủ đề này cho thấy rằng mối đe dọa khuôn mẫu liên quan đến lĩnh vực trí tuệ tồn tại ở nhiều thao tác thử nghiệm, loại thử nghiệm và nhóm dân tộc khác nhau - từ người Mỹ da đen và gốc Latinh đến người Đức gốc Thổ Nhĩ Kỳ. Nhiều nghiên cứu cũng kết nối mối đe dọa định kiến với việc phụ nữ làm việc không tốt trong môn toán và trong việc theo đuổi lãnh đạo.
Đàn ông cũng dễ bị tổn thương. Một nghiên cứu chỉ ra rằng nam giới hoạt động kém hơn khi giải mã các tín hiệu không lời nếu bài kiểm tra được mô tả là được thiết kế để đo “độ nhạy cảm xã hội” - một kỹ năng theo khuôn mẫu của phụ nữ. Tuy nhiên, khi nhiệm vụ được giới thiệu như một “bài kiểm tra xử lý thông tin”, họ đã làm tốt hơn nhiều. Tương tự như vậy, khi trẻ em từ các gia đình nghèo hơn được nhắc nhở về tình trạng kinh tế xã hội thấp hơn của họ, chúng làm kém hơn trong các bài kiểm tra được mô tả là chẩn đoán khả năng trí tuệ - nhưng không phải là những bài kiểm tra khác. Mối đe dọa khuôn mẫu cũng đã được chứng minh là ảnh hưởng đến sự kém hiệu quả trong giáo dục ở những người nhập cư và khả năng ghi nhớ của người cao tuổi.
Cần nhớ rằng các dấu hiệu kích hoạt có thể rất tế nhị. Một nghiên cứu đã chỉ ra rằng khi phụ nữ chỉ xem hai quảng cáo dựa trên định kiến giới trong số sáu quảng cáo, họ có xu hướng tránh vai trò lãnh đạo trong nhiệm vụ tiếp theo. Đây là tình hình mặc dù quảng cáo không liên quan gì đến lãnh đạo.
Cơ chế tinh thần
Mối đe dọa khuôn mẫu tạo ra một vòng luẩn quẩn. Những người bị kỳ thị trải qua lo lắng làm cạn kiệt nguồn nhận thức của họ và dẫn đến hoạt động kém hiệu quả, xác nhận định kiến tiêu cực và củng cố nỗi sợ hãi.
Các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra một số cơ chế tương tác gây ra hiệu ứng này, với yếu tố quan trọng là sự suy giảm khả năng ghi nhớ làm việc - khả năng tập trung vào công việc đang làm và bỏ qua sự phân tâm. Trí nhớ làm việc trong các điều kiện đe dọa theo khuôn mẫu bị ảnh hưởng bởi căng thẳng sinh lý, quá trình giám sát và ngăn chặn hiệu suất (lo âu và khuôn mẫu).
Các nhà khoa học về thần kinh đã đo lường những tác động này trong não. Khi chúng ta gặp mối đe dọa định kiến, các vùng não chịu trách nhiệm điều chỉnh cảm xúc và phản ứng xã hội được kích hoạt trong khi hoạt động ở các vùng chịu trách nhiệm thực hiện nhiệm vụ bị kìm hãm.
Chiến lược xử lý
Tuy nhiên, vẫn có hy vọng. Các nghiên cứu mới về cách giảm thiểu mối đe dọa theo khuôn mẫu đã xác định một loạt các phương pháp - rõ ràng nhất là thay đổi khuôn mẫu. Cuối cùng, đây là cách để giải quyết vấn đề một lần và mãi mãi.
Nhưng tiếc rằng, việc thay đổi định kiến thường mất thời gian. Trong khi chúng ta đang làm việc, có những kỹ thuật để giúp chúng ta đối phó. Ví dụ, các mô hình dễ tiếp cận, phù hợp và thấy được rất quan trọng. Một nghiên cứu đã ghi nhận một “hiệu ứng Obama” tích cực đối với người Mỹ gốc Phi. Bất cứ khi nào Obama thu hút sự chú ý của báo chí vì những lý do tích cực, bất kể định kiến, thì hiệu ứng đe dọa khuôn mẫu đã giảm rõ rệt trong thành tích của người Mỹ da đen.
Một phương pháp khác là loại bỏ mối đe dọa bằng cách chuyển đổi nhận thức của bản thân sang nhận dạng nhóm tích cực hoặc khẳng định bản thân. Ví dụ, phụ nữ châu Á đạt kết quả thấp hơn trong các bài kiểm tra toán khi được nhắc nhở về bản dạng giới của họ nhưng không phải khi được nhắc về bản dạng châu Á của họ. Điều này là do cá nhân châu Á thường được xem là giỏi toán. Theo cách tương tự, nhiều người thuộc các nhóm khác nhau trong chúng ta - đôi khi cần chuyển trọng tâm sang nhóm mang lại sức mạnh cho chúng ta.
Việc thực hành các nhiệm vụ đe dọa khác cũng có ích trong việc xây dựng sự tự tin, như được minh chứng qua kinh nghiệm của các nữ tuyển thủ cờ vua. Một cách tiếp cận có thể là sắp xếp nhiệm vụ như một thách thức mới.
Cuối cùng, việc nhận thức rõ ràng về những tác động tiêu cực của khuôn mẫu có thể giúp chúng ta hiểu hơn về sự lo lắng và thúc đẩy chúng ta làm việc hiệu quả hơn. Chúng ta không thể hoàn toàn tránh được định kiến ngay lập tức, nhưng có thể nỗ lực để loại bỏ chúng.
Tác giả: Magdalena Zawisza
