Bài viết được tham vấn chuyên môn cùng Bác sĩ Đỗ Thị Hoàng Hà - Chuyên gia Xét nghiệm hóa sinh - Khoa Xét nghiệm - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Mytour Hải Phòng.

Bilirubin chủ yếu xuất phát từ quá trình phân hủy hồng cầu trong máu và là sản phẩm thoái hóa của Heme - một thành phần của Hemoglobin trong hồng cầu. Quá trình thoái hóa này diễn ra tại các cơ quan nội mạc như gan, lách (sau khi hồng cầu già chết), tủy xương (do quá trình tạo hồng cầu không hiệu quả) hoặc trong máu (do có các tự kháng thể). Bilirubin có thể được phân chia thành bilirubin toàn phần, bilirubin trực tiếp và bilirubin gián tiếp, giúp chẩn đoán nhiều bệnh lý liên quan đến máu, gan mật, cơ quan tạo máu, nhiễm trùng, siêu vi...

Bilirubin là một sắc tố vàng cam, được tạo ra trong quá trình phân hủy hồng cầu bình thường. Trước khi đi qua gan, nó ở dạng bilirubin gián tiếp (không liên hợp), sau đó kết hợp với acid glucuronic để trở thành bilirubin trực tiếp (liên hợp), được gan giữ lại và thải qua đường mật. Bilirubin trực tiếp sau đó chuyển hóa thành urobilinogen, stercobilin và được đào thải ra khỏi cơ thể qua phân. Hiện nay, phòng thí nghiệm thường đo nồng độ bilirubin trực tiếp và suy ra lượng bilirubin gián tiếp trong cơ thể.

Chỉ số Bilirubin trong cơ thể

• Ở trẻ sơ sinh: < 10 mg/dl hoặc < 171μmol/L.
• Trên 1 tháng tuổi: 0.3 – 1.2 mg/dl hoặc 5.1 – 20.5 μmol/L.
• Người lớn: 0.2 – 1.0 mg/dL hoặc 3.4 – 17.1 μmol/L.

Bilirubin trực tiếp

• Bình thường: 0 – 0.4 mg/dl hoặc 0 - 7 μmol/L

Bilirubin gián tiếp

• Bình thường: 0.1 -1.0 mg/dL hoặc 1 - 17 μmol/L

Tỷ lệ Bilirubin trực tiếp/ Bilirubin toàn phần

• Bình thường: < 20 %.

Chênh lệch nồng độ bilirubin trực tiếp hoặc gián tiếp so với bình thường có thể là dấu hiệu của nhiều vấn đề sức khỏe, như bệnh gan mật, tình trạng tan máu cao. Nồng độ bilirubin cao có thể tăng nguy cơ hủy hoại tế bào máu đỏ, đặc biệt ở trẻ sơ sinh, có thể gây tổn thương nền não và ảnh hưởng đến sự phát triển trí tuệ.

• Nhiễm trùng túi mật hoặc viêm túi mật, sỏi mật...
• Hội chứng Gilbert: Tác động đến khả năng gan xử lý bilirubin.
• Bệnh gan như viêm gan, xơ gan, bạch cầu đơn nhân.
• Bệnh đường mật như sỏi mật, viêm đường mật, ung thư đường mật hay ung thư tuyến tụy.
• Hủy hoại nhanh chóng hồng cầu, như hồng cầu hình liềm, sốt rét, bất đồng nhóm máu RH ở trẻ sơ sinh, hoặc dị ứng với máu nhận từ việc truyền máu.
• Bệnh thiếu máu Biermer (tạo hồng cầu không hiệu quả), hội chứng Crigler-Najjar
• Cường lách, suy tim mất bù
• Bilirubin cũng có thể tăng ở phụ nữ mang thai, trẻ sơ sinh và trẻ đẻ non, và những người có hoạt động thể lực mạnh,

Khi xuất hiện các biểu hiện kỳ lạ về sức khỏe, bác sĩ thường sẽ yêu cầu kiểm tra nồng độ bilirubin, đặc biệt là trong những trường hợp sau:

• Da bắt đầu có màu vàng
• Quá mức tiêu thụ chất cồn
• Nghi ngờ về ngộ độc do dùng thuốc
• Tiếp xúc với virus gây viêm gan
• Nước tiểu có màu sẫm, giống màu nhựa sáp
• Bệnh nôn, nôn mửa thường xuyên
• Đau hoặc sưng bụng
• Mệt mỏi, uể oải và thường kèm theo vấn đề gan mãn tính
• Nghi ngờ mắc bệnh thiếu máu tán huyết
• Việc đo lường nồng độ bilirubin ở trẻ sơ sinh thường được xem xét như một tiêu chí chăm sóc y tế quan trọng.

Đối với nam giới, nồng độ bilirubin trong máu thường cao hơn so với nữ giới. Tập luyện quá mức cũng có thể làm tăng nồng độ bilirubin máu. Một số loại thuốc cũng có thể ảnh hưởng đến kết quả kiểm tra bilirubin, bao gồm: barbiturate, cafein, penicillin, salicylate liều cao, atazanavir (thuốc chống HIV có thể làm tăng nồng độ bilirubin gián tiếp). Một số loại thuốc làm giảm nồng độ bilirubin như: kháng sinh, một số thuốc kiểm soát sinh đẻ, diazepam (Valium), flurazepam, indomethacin (Indocin), và phenytoin (Dilantin)...

Bác sĩ cũng có thể kiểm tra nồng độ bilirubin trong nước tiểu nếu có nghi ngờ về tổn thương hồng cầu ở thai nhi. Nếu nước tiểu không chứa bilirubin, bác sĩ có thể yêu cầu các xét nghiệm khác để tìm hiểu nguyên nhân.

Trước khi kiểm tra, tránh ăn uống trong khoảng 4 giờ và ngưng sử dụng các loại thuốc có thể ảnh hưởng đến kết quả. Trong trường hợp trẻ nhỏ, không cần chuẩn bị gì đặc biệt trước khi kiểm tra.

Một lượng nhỏ máu sẽ được lấy từ tĩnh mạch ở cánh tay hoặc bàn tay bằng kim tiêm, sau đó được đặt trong ống nghiệm để tiến hành xét nghiệm. Sau khi lấy máu, cần đặt một miếng bông nhẹ lên chỗ tiêm trong khoảng 10 – 20 phút để tránh sưng hoặc xuất huyết tại vị trí lấy máu.