Tây Sơn

Tây Sơn là một huyện nằm ở phía tây nam tỉnh Bình Định, Việt Nam.

Đây là một vùng địa lý quan trọng ở khu vực Duyên hải Nam Trung bộ, nơi tiếp giáp giữa đồng bằng ven biển miền trung có cảng Quy Nhơn và QL19 với khu vực Tây Nguyên rộng lớn, nhiều tiềm năng. Là một huyện phát triển năng động và là trung tâm kinh tế, văn hóa, xã hội phía Tây tỉnh Bình Định. Tây Sơn (Bình Khê) ngày xưa là nơi phát tích cuộc khởi nghĩa nông dân của 3 anh em nhà Tây Sơn (Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ) đã góp phần trong công cuộc thống nhất đất nước sau gần 200 năm chia cắt dưới thời Trịnh - Nguyễn, cũng như chống lại quân xâm lược Xiêm La ở phía Nam và quân Mãn Thanh ở phương Bắc.

Địa lý

Huyện Tây Sơn nằm ở phía tây của tỉnh Bình Định, là vùng đất bắt đầu của một khu vực đồng bằng rộng lớn trên lưu vực sông Kôn và sông Hà Thanh, không tiếp giáp biển, có vị trí địa lý như sau:

• Phía đông giáp thị xã An Nhơn và huyện Phù Cát
• Phía tây giáp huyện Đak Pơ, huyện Kông Chro và thị xã An Khê thuộc tỉnh Gia Lai
• Phía nam giáp huyện Vân Canh
• Phía bắc giáp huyện Vĩnh Thạnh.

Huyện Tây Sơn có diện tích tự nhiên là 692,96 km², dân số 176.600 người.

Khí hậu của huyện thuộc loại nhiệt đới gió mùa, với hai mùa chính là mùa khô từ tháng 3 đến tháng 10 và mùa mưa từ tháng 11 đến tháng 2. Mùa mưa ở đây thường đi kèm với thời tiết lạnh và độ ẩm cao, trong khi mùa khô thường có nắng nóng gay gắt. Nhiệt độ thấp nhất từng ghi nhận ở đây là 13 °C và cao nhất là 39 °C.

Sông Côn chảy qua địa bàn huyện theo hướng Đông Nam, từ huyện Vĩnh Thạnh tới thị xã An Nhơn. Huyện lỵ là thị trấn Phú Phong, nằm ven sông Kôn, cách thành phố Quy Nhơn 40 km, cách sân bay Phù Cát 20 km, và có quốc lộ 19 đi qua. Đèo An Khê, trên quốc lộ 19 cũng là ranh giới giữa Tây Sơn với thị xã An Khê, tỉnh Gia Lai.

Hành chính

Huyện Tây Sơn có 15 đơn vị hành chính cấp xã trực thuộc, gồm thị trấn Phú Phong (huyện lỵ) và 14 xã: Bình Hòa, Bình Nghi, Bình Thành, Bình Tường, Bình Tân, Bình Thuận, Tây An, Tây Bình, Tây Giang, Tây Phú, Tây Thuận, Tây Vinh, Tây Xuân, Vĩnh An.

Lịch sử

Tây Sơn ngày xưa là vùng đất thuộc huyện Tượng Lâm, là nơi sinh sống của người Chăm, thuộc vương quốc Chămpa cổ. Năm 1471, sau khi chiếm đóng vùng đất đèo Cù Mông ngày nay, nhà Lê thành lập phủ Hoài Nhân (hay Hoài Nhơn ngày nay), bao gồm ba huyện Bồng Sơn, Phù Ly, Tuy Viễn thuộc tỉnh Quảng Nam. Bình Khê thuộc huyện Tuy Viễn.

Năm 1602, Chúa Nguyễn Hoàng đổi tên phủ Hoài Nhân thành phủ Quy Nhân (Quy Nhơn). Sau nhiều lần đổi tên, năm 1832 nhà Nguyễn đổi tên phủ Hoài Nhơn (cũng là phủ Quy Nhơn) thành tỉnh Bình Định. Qua các lần đổi tên này (phủ, dinh, trấn, tỉnh) Bình Khê vẫn thuộc huyện Tuy Viễn. Tháng 5 năm 1877, sau khi di dân khai phá, lập thêm 28 làng phía tây và đông sông Ba, Nhà Nguyễn thành lập ba tổng Thuận Đức, Tân Phong và An Khê thuộc Nha Kinh lý An Khê.

Tháng 9 năm 1888, Nhà Nguyễn cắt 18 làng thuộc hai tổng Phú Phong và Mỹ Thuận (thuộc Tuy Viễn) nhập vào nha Kinh lý An Khê thành lập huyện Bình Khê gồm 3 tổng: Phú Phong, Mỹ Thuận, Vĩnh Thạnh. Khoảng năm 1937 lập tổng Trường Định. Từ đó Bình Khê có 4 tổng: Vĩnh Thạnh, Phú Phong, Trường Định và Thuận Truyền với 47 làng. Đầu năm 1946 do có sự điều chỉnh địa giới  giữa An Nhơn và Bình Khê nên có thêm 3 làng: Bính Đức, Mỹ Đức, Nhơn Thuận, tổng cộng Bình Khê có 50 làng.

Sau Cách mạng tháng 8 năm 1945, tổng Phú Phong được gọi là tổng Tây Sơn, tổng Trường Định gọi là tổng Hương Sơn, tổng Thuận Truyền gọi là tổng Võ Cự Công, tổng Vĩnh Thạnh giữ nguyên tên. Cuối năm 1945, bỏ cấp tổng, thành lập cấp làng.

Tháng 3 năm 1946, Bình Định nhập xã lần thứ nhất. Huyện Bình Khê từ 50 làng hợp thành 21 xã.

Tháng 4 năm 1947, Bình Định lập 4 huyện miền núi: An Lão, Kim Sơn, Vĩnh Thạnh, Vân Canh. Đầu năm 1948, Bình Khê nhập xã lần thứ hai, còn 10 xã.

Từ cuối năm 1955 đến đầu 1958, Việt Nam Cộng Hòa thành lập Nha hành chính ở các huyện miền núi, đổi tên xã Bình Quang (nguyên thuộc huyện Bình Khê) thành xã Vĩnh Quang nhập vào Nha Vĩnh Thạnh; tháng 5 năm 1958 cải biến nha hành chính Vĩnh Thạnh thành quận Vĩnh Thạnh.

Tháng 7 năm 1963, chính quyền Việt Nam Cộng Hòa thành lập xã Phùng Thiện thuộc quận Vĩnh Thạnh gồm các thôn Tiên Thuận, Thượng Sơn (nguyên thuộc xã Bình Giang, quận Bình Khê), một phần xã Vĩnh An (thuộc quận Vĩnh Thạnh), 2 thôn Định Quang, Định Bình (thuộc xã Vĩnh Quang, quận Vĩnh Thạnh), phần còn lại của xã Vĩnh An nhập vào xã Bình Giang (thuộc Bình Khê); xã Vĩnh Bình (nguyên thuộc quận Vĩnh Thạnh) nhập vào xã Bình Tường (thuộc quận Bình Khê).

Từ tháng 4 năm 1965 đến tháng 6 năm 1970, chính quyền Việt Nam Cộng Hòa chuyển quận Vĩnh Thạnh thành cơ sở phái viên hành chính Vĩnh Thạnh trực thuộc quận Bình Khê, rồi bãi bỏ, lại tái lập rồi bãi bỏ cơ sở phái viên hành chính, đặt các xã của quận Vĩnh Thạnh trực thuộc quận Bình Khê.

Sau năm 1975, quận Bình Khê sáp nhập với quận Vĩnh Thạnh thành huyện Tây Sơn thuộc tỉnh Nghĩa Bình, ban đầu gồm 15 xã: Bình An, Bình Giang, Bình Hiệp, Bình Hòa, Bình Nghi, Bình Phú, Bình Quang, Bình Thành, Bình Tường, Vĩnh An, Vĩnh Hảo, Vĩnh Hiệp, Vĩnh Hòa, Vĩnh Kim và Vĩnh Sơn.

Ngày 24 tháng 3 năm 1979, thành lập thị trấn Phú Phong trên cơ sở tách thôn Phú Phong thuộc xã Bình Phú và thôn Kiên Mỹ thuộc xã Bình Thành.

Ngày 24 tháng 8 năm 1981, Hội đồng Bộ trưởng ban hành Quyết định số 41-HĐBT. Theo đó, tách 6 xã: Vĩnh Sơn, Vĩnh Hòa, Vĩnh Kim, Vĩnh Hảo, Vĩnh Hiệp và Bình Quang để tái lập huyện Vĩnh Thạnh.

Huyện Tây Sơn chỉ còn thị trấn Phú Phong và 9 xã: Bình An, Bình Giang, Bình Hiệp, Bình Hòa, Bình Nghi, Bình Phú, Bình Thành, Bình Tường, Vĩnh An.

Ngày 19 tháng 2 năm 1986, chia xã Bình Hiệp thành 2 xã: Bình Tân và Bình Thuận.

Ngày 14 tháng 2 năm 1987:

• Chia xã Bình An thành 3 xã: Tây An, Tây Bình và Tây Vinh
• Chia xã Bình Phú thành 2 xã: Tây Xuân và Tây Phú
• Chia xã Bình Giang thành 2 xã: Tây Thuận và Tây Giang.

Năm 1989, huyện Tây Sơn thuộc tỉnh Bình Định được tái lập, bao gồm 1 thị trấn và 14 xã như hiện nay.

Ngày 15 tháng 11 năm 2005, Chính phủ ban hành Nghị định 143/2005/NĐ-CP. Theo đó:

• Thành lập xã Vĩnh Hòa thuộc huyện Vĩnh Thạnh trên cơ sở điều chỉnh 2.003,58 ha diện tích tự nhiên và 702 người thuộc xã Tây Thuận, huyện Tây Sơn và 929,12 ha diện tích tự nhiên và 1.335 người của xã Vĩnh Thịnh, huyện Vĩnh Thạnh
• Sáp nhập 41,3 ha diện tích tự nhiên và 2.185 người thuộc xã Tây Phú; 126,87 ha diện tích đất tự nhiên và 450 người thuộc xã Tây Xuân; 161,25 ha diện tích tự nhiên và 1.662 người thuộc xã Bình Thành; 449 ha diện tích tự nhiên và 2.871 người thuộc xã Bình T­ường vào thị trấn Phú Phong.

Sau khi điều chỉnh, huyện Tây Sơn còn lại 68.794,42 ha diện tích tự nhiên và 137.407 người.

Ngày 25 tháng 6 năm 2015, thị trấn Phú Phong được công nhận là đô thị loại IV.

Tây Sơn nổi tiếng là quê hương của ba anh em nhà Tây Sơn là Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ, những nhà lãnh đạo của cuộc khởi nghĩa Tây Sơn, với những chiến thắng lịch sử chống quân Xiêm La (Thái Lan) và nhà Thanh (Trung Quốc), đấu tranh chống lại chế độ chúa Nguyễn và chúa Trịnh, thiết lập nên nhà Tây Sơn. Trong số đó, Nguyễn Huệ, người được biết đến với tên gọi anh hùng áo vải, sau này trở thành vua Quang Trung.

Từ thời nhà Tây Sơn đến thời kỳ Pháp thuộc, Tây Sơn đã sản sinh ra nhiều anh hùng dân tộc như: Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Bùi Thị Xuân, Trần Quang Diệu, Mai Xuân Thưởng, Võ Văn Dũng,...

Du lịch

Các điểm tham quan du lịch ở huyện Tây Sơn gồm có:

• Bảo tàng Quang Trung (Thị trấn Phú Phong): Nơi trưng bày các di tích liên quan đến Hoàng đế Quang Trung và cuộc khởi nghĩa Tây Sơn của ba anh em nhà Tây Sơn;
• Khu du lịch Hầm Hô, thôn Phú Mỹ xã Tây Phú, cách thị trấn Phú Phong 4 km: Đây là nơi phát sinh một nhánh sông phụ (sông Kút) của sông Kôn, vừa là khu danh thắng núi sông hùng vĩ nhưng lại có địa thế hiểm trở, từng là căn cứ của nghĩa quân Tây Sơn (nhà Tây Sơn) và nghĩa quân Cần Vương chống lại Pháp: Mai Xuân Thưởng;
• Khu tâm linh Bảo Sơn Thiên Ấn, nằm cách thị trấn Phú Phong 8 km về hướng Tây theo quốc lộ 19. Đây là di tích được chính quyền địa phương phục dựng với mục đích tâm linh và thu hút khách du lịch. Đây là điểm du lịch tâm linh nổi tiếng ở Bình Định.
• Đập dâng Vân Phong (thôn Hòa Sơn), xã Bình Tường, được Nhà nước đầu tư nâng cấp phần chứa nước, trở thành một trong những công trình thủy lợi lớn nhất nước và cũng là một trong những đập tràn piano lớn nhất thế giới. Đứng trên cao trình đập dâng cao 25 m, sông Kôn khoác một chiếc áo mới với màu xanh trong của nước, màu trời và bao quanh bởi núi.
• Lăng Mai Xuân Thưởng (Xã Bình Tường): Cách Thị trấn Phú Phong 5 km theo quốc lộ 19 về hướng Tây lên Gia Lai: Đây là lăng mộ của anh hùng Cần Vương Mai Xuân Thưởng, người làng Phú Lạc, xã Bình Thành. Mộ đầu tiên của ông hiện còn ở làng Phú Lạc và sau đó mới được chuyển vào lăng hiện nay.
• Tháp Dương Long, nằm giáp ranh giữa hai xã Tây Bình và Bình Hòa, cách Thị trấn Phú Phong 11 km theo hướng sân bay Phù Cát: bao gồm 03 ngọn tháp được xây dựng theo kiểu kiến trúc Chăm, đây là cụm đi tích Tháp Chăm cao nhất còn tồn tại ở miền Trung Việt Nam. Qua thời gian và bị tàn phá do chiến tranh và khai thác gạch để xây nhà, cả ba tháp đều bị hư hỏng. Hiện cụm tháp được trùng tu để bảo tồn và sử dụng như một địa điểm tham quan.
• Từ đường Bùi Thị Xuân (Thị trấn Phú Phong): Nơi thờ cúng nữ tướng của nhà Tây Sơn là đô đốc Bùi Thị Xuân và dòng họ Bùi của bà tại đây.
• Thác Đổ: Nằm cách Thị trấn Phú Phong khoảng 10 km về hướng Tây Nam, thuộc xã Bình Tường: Thác rất đẹp và hùng vĩ. Hiện vẫn còn rất hoang sơ, chưa được khai thác du lịch đúng mức.
• Hồ Thuận Ninh: Xã Bình Tân, cách Thị trấn Phú Phong khoảng 10 km về phía Bắc. Là một hồ nước thủy lợi lớn của huyện Tây Sơn, rất phù hợp với du lịch sinh thái và câu cá giải trí.
• Lễ hội Đống Đa: Tổ chức vào ngày mùng 5 tháng Giêng âm lịch hàng năm tại Thị trấn Phú Phong. Đây là lễ hội lớn nhất của tỉnh Bình Định để tưởng nhớ chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa năm Kỷ Dậu 1789 của nhà Tây Sơn trước quân xâm lược Mãn Thanh. Lễ hội diễn ra từ ngày mùng 4 đến hết ngày mùng 5 tháng Giêng hàng năm, thu hút rất nhiều du khách đến tham dự và vui chơi.
• Huyện đường Bình Khê (nay thuộc xã Tây Giang, huyện Tây Sơn). Năm 1909, Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đang làm Thừa biện Bộ Lễ được phái sung vào Ban chấm thi Hương tại trường thi Bình Định theo văn bản bổ nhiệm quan chức chấm thi Hương trường thi Bình Định khoa Kỷ Dậu, ngày 16 tháng 3 năm Duy Tân thứ 3 (5.5.1909). Sau đó, ông được bổ nhiệm làm Tri huyện Bình Khê ngày 1.7.1909. Thời gian ông Nguyễn Sinh Sắc làm Tri huyện Bình Khê cũng là thời điểm ông Nguyễn Tất Thành rời Huế và vào Nam. Nguyễn Tất Thành đến thăm cha rồi ở lại Đồng Phó (Bình Khê) và Quy Nhơn một thời gian. Di tích lịch sử Huyện đường Bình Khê được xếp hạng năm 2000. Đầu năm 2014, UBND tỉnh Bình Định tổ chức lễ khởi công xây dựng Khu tưởng niệm Cụ Nguyễn Sinh Sắc tại di tích Huyện đường Bình Khê.

Kinh tế

• Kinh tế của huyện Tây Sơn phát triển đa dạng với các lĩnh vực Nông Lâm nghiệp, Công nghiệp, Dịch vụ, Thương mại, Giao thông vận tải ...
• Tây Sơn cùng với An Nhơn, Tuy Phước nằm trong vùng đồng bằng hạ lưu sông Kôn, là đồng bằng trù phú của tỉnh Bình Định. Canh tác lúa nước và hoa màu phong phú. Sông Kôn chảy qua huyện với các công trình thủy lợi như đập dâng Văn Phong và đập Phú Phong (đang xây dựng), là hai công trình lớn phục vụ cho nông nghiệp tưới tiêu không chỉ ở Tây Sơn mà còn ở các huyện phía Đông Bắc tỉnh.
• Về công nghiệp, Tây Sơn hiện có nhiều cụm công nghiệp vừa và nhỏ đang hoạt động như: Cụm Công nghiệp Gò Gầy (diện tích 45ha tại xã Bình Thành), Cụm Công nghiệp Bình Nghi (diện tích 50ha - xã Bình Nghi), Cụm Công nghiệp Gò Đá (xã Bình Tường), Cụm Công nghiệp Trường Định (xã Bình Hòa), Cụm Công nghiệp Tây Xuân, Cụm Công nghiệp Phú An (xã Tây Xuân) cùng với kế hoạch phát triển Cụm Công nghiệp Bình Tân (xã Bình Tân) và đề xuất Khu Công nghiệp phía Nam trên tuyến đường tránh thị trấn Phú Phong với diện tích khoảng 200ha. Ngoài ra, huyện còn có các nhà máy đường Bình Định, nhà máy may Tây Sơn, và các nhà máy sản xuất gạch, ngói sử dụng cả công nghệ truyền thống lẫn hiện đại.
• Thị trấn Phú Phong, khu vực Đồng Phó (thuộc xã Tây Giang), khu vực Phú An (xã Tây Xuân) và Mỹ Yên (xã Tây Bình) là những nơi có sự phát triển mạnh mẽ trong lĩnh vực thương mại và dịch vụ, đặc biệt là về giao thông vận tải và logistics ở phía Tây tỉnh Bình Định.

Giao thông

• Đường bộ bao gồm Quốc lộ 19 nối từ Quy Nhơn (Bình Định) đến Pleiku (Gia Lai), đó là con đường chính kết nối với khu vực Tây Nguyên. Quốc lộ 19B từ khu kinh tế Nhơn Hội, đi qua sân bay Phù Cát và kết thúc tại nút giao với quốc lộ 19 ở thị trấn Phú Phong. Đường cao tốc Bắc – Nam phía Đông, với khoảng 10km đoạn qua Tây Sơn, đã được khởi công từ đầu năm 2023. Tỉnh Bình Định và Gia Lai cũng đang lên kế hoạch đầu tư tuyến cao tốc Gia Lai - cảng Quy Nhơn, một tuyến đường dự kiến đi qua địa phận huyện Tây Sơn.
• Đường thủy trên sông Kôn vẫn là phương tiện giao thông chính của người dân địa phương từ lâu đến nay.
• Đường Hàng không thông qua sân bay Phù Cát, nằm sát giáp ranh giữa hai huyện Tây Sơn và Phù Cát, cách thị trấn Phú Phong khoảng 20km về phía Đông Bắc.

Quy hoạch & Định hướng phát triển

Vào tháng 12 năm 2021, phó Chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Tự Công Hoàng đã ký quyết định Phê duyệt Chương trình phát triển đô thị Tây Sơn đến năm 2035. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để định hướng phát triển không gian đô thị theo quy hoạch chung xây dựng đô thị Tây Sơn đến năm 2035. Chúng ta sẽ từng bước hoàn thiện hệ thống hạ tầng đô thị phù hợp với giai đoạn phát triển kinh tế - xã hội của địa phương và cụ thể hóa mục tiêu phấn đấu xây dựng huyện Tây Sơn để đạt tiêu chí đô thị loại IV trước năm 2025; trở thành thị xã thuộc tỉnh Bình Định trước năm 2030.

Theo kế hoạch chi tiết đến năm 2025, tỷ lệ đô thị hóa của đô thị Tây Sơn sẽ đạt 57,6%, hệ thống đô thị sẽ phải đáp ứng các yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và có cấp quản lý hành chính đô thị phù hợp để đáp ứng các yêu cầu quản lý phát triển và có 7 đơn vị hành chính đạt tiêu chuẩn phường. Đến năm 2035, tỷ lệ đô thị hóa của đô thị Tây Sơn sẽ đạt 73,3%, và có 9 đơn vị hành chính đạt tiêu chuẩn phường (bao gồm Phú Phong, Bình Thành, Bình Tường, Bình Hòa, Bình Nghi, Tây Xuân, Tây Phú, Tây Bình, Tây Giang). Quyết định cũng xác định 9 khu vực phát triển đô thị trong giai đoạn đến năm 2035 bao gồm Khu vực trung tâm đô thị tại thị trấn Phú Phong hiện nay, Khu vực đô thị liền kề với khu vực công nghiệp phía Nam Quốc lộ 19 và các khu vực trung tâm tại các cụm xã trên địa bàn, khu vực rừng cảnh quan phía Nam huyện... Trước mắt, khu vực phát triển đô thị ưu tiên đầu tư trong giai đoạn đến năm 2025 sẽ tập trung vào việc đầu tư khu vực nội thị tại 7 địa phương gồm thị trấn Phú Phong, xã Bình Tường, xã Tây Phú, xã Tây Xuân, xã Bình Nghi, xã Bình Thành, xã Bình Hòa.

Thư viện hình ảnh