Thành ngữ xuất phát từ Hán ngữ trong tiếng Việt

Thành ngữ gốc Hán là những cấu trúc ngôn ngữ ổn định, phổ biến, mang ý nghĩa cô đọng, vốn xuất hiện trong tiếng Hán và đã được tiếp nhận vào tiếng Việt, được sử dụng rộng rãi từ xa xưa đến nay.

Các đặc điểm của thành ngữ Hán

Thành ngữ Hán thường có bốn chữ, mặc dù có một số thành ngữ chỉ ba chữ hoặc nhiều hơn bốn chữ. Kết cấu của thành ngữ thường theo dạng đối xứng, dễ nhận thấy trong các thành ngữ bốn chữ hoặc tám chữ như ví dụ sau:

• Công thành danh toại (功成名遂): công thành (功成) <> danh toại (名遂)
• Đại sự hóa tiểu, tiểu sự hóa vô (大事化小，小事化無): đại sự (大事) <> tiểu sự (小事)

Trong trường hợp có năm chữ, hai chữ Hán đầu và hai chữ Hán cuối tạo thành hai vế đối xứng qua một chữ ở giữa, ví dụ:

• Đại ngư cật tiểu ngư 大魚吃小魚 - đại ngư 大魚 <> tiểu ngư 小魚

Nhiều thành ngữ dựa trên các điển cố, là những câu chuyện xưa có giá trị giáo dục và ý nghĩa lịch sử sâu sắc. Ví dụ:

• Lục lâm hảo hán 綠林好漢: chỉ những anh hùng dân gian hoặc bọn cướp tụ tập thành băng. Theo truyền thuyết thời Vương Mãng, những kẻ nổi dậy chống triều đình tụ tập ở núi Lục Lâm.
• Thiết xử ma thành châm 鐵杵磨成針: mài chày sắt thành kim. Theo truyền thuyết, Lý Bạch hồi nhỏ lười học, ham chơi. Một lần, thấy một bà lão mài chày sắt liên tục, bà cho biết mài để làm kim khâu. Lý Bạch hiểu ra và chăm chỉ học hành, sau trở thành nhà thơ nổi tiếng.

Các loại thành ngữ gốc Hán theo nguồn gốc

Từ xưa đến nay, hàng nghìn thành ngữ gốc Hán đã được tích hợp vào tiếng Việt. Do tính cô đọng và sắc nét về ý nghĩa, những thành ngữ này mang lại giá trị ứng dụng cao. Trong tiếng Việt hiện đại, chúng ta thường gặp các loại thành ngữ gốc Hán như sau:

Giữ nguyên bản

Các thành ngữ Hán thường được giữ nguyên nếu chúng dễ hiểu. Ví dụ:

• An phận thủ thường 安分守常
• Chiêu hiền đãi sĩ 招賢待士
• Dĩ bất biến ứng vạn biến 以不變應萬變
• Điệu hổ ly sơn 調虎離山
• Đồng cam cộng khổ 同甘共苦
• Môn đăng hộ đối 門當戶對
• Nhàn cư vi bất thiện 閒居為不善
• Nhất ngôn ký xuất, tứ mã nan truy 一言既出，駟馬難追
• Nhất tướng công thành vạn cốt khô 一將功成萬骨枯
• Sự bất quá tam 事不過三
• Tham quyền cố vị 貪權固位
• Trường sinh bất lão 長生不老
• Vạn sự khởi đầu nan 萬事起頭難
• Vô danh tiểu tốt 無名小卒
• Hồng nhan họa thủy 紅顏禍始
• Hữu dũng vô mưu 有勇無谋
• Hữu xạ tự nhiên hương 有麝自然香

Một số thành ngữ Hán có nhiều biến thể khác nhau, nhưng trong tiếng Việt chỉ có một phiên bản được sử dụng. Ví dụ:

Dịch nghĩa hoặc chuyển ngữ

Không hiếm khi các thành ngữ gốc Hán được dịch nghĩa hoặc chuyển ngữ sang tiếng Việt, thường là những thành ngữ mà nếu để nguyên sẽ khó hiểu và rườm rà về ngôn từ, ví dụ:

Thay đổi từ ngữ và/hoặc cấu trúc câu

Nhiều thành ngữ gốc Hán đã được điều chỉnh về vị trí hoặc thay đổi một số từ cho phù hợp với tiếng Việt, chẳng hạn:

• Bùi Hạnh Cẩn, 5000 thành ngữ Hán Việt thường dùng, 158 trang, Nhà xuất bản Giáo dục, 1993
• Trương Đình Tín biên soạn, Thành ngữ Hán Việt, 490 trang, Nhà xuất bản Thuận Hóa, 2004
• [Từ điển Thi Viện], tra cứu thành ngữ tiếng Hán để tìm tương ứng trong Hán Việt.

• Binh pháp Tôn Tử và Ba mươi sáu kế là nguồn gốc của nhiều câu thành ngữ phổ biến tại Việt Nam và Trung Quốc.