Buzz
Châu Phi rộng lớn với sự đa dạng động vật hoang dã, một đặc trưng dễ nhận thấy. Tuy nhiên, điều khiến người ta tò mò là tại sao người dân bản địa châu Phi không thuần hóa chúng, như cách các nền văn minh ở châu Á và châu Âu đã làm với nhiều loài động vật khác?
So với châu Á, nơi nền văn hóa nông nghiệp phát triển mạnh mẽ nhờ vào việc thuần hóa các loài như bò, ngựa, cừu và gia cầm, châu Phi chủ yếu gắn liền với các hoạt động săn bắn và hái lượm. Điều này tạo ra một trạng thái ổn định tương đối, khi người dân không cần quá nhiều nỗ lực trong việc tìm kiếm thức ăn. Chắc chắn điều kiện thiên nhiên phong phú và khả năng kiếm ăn dễ dàng đã làm giảm nhu cầu thuần hóa động vật ở đây.
Câu hỏi về việc tại sao người dân châu Phi không thuần hóa được các loài động vật hoang dã ở thảo nguyên thực sự rất thú vị và liên quan đến nhiều yếu tố phức tạp đan xen.
Thuần hóa thường gắn liền với sự ổn định của cộng đồng định cư và phát triển nông nghiệp, nhưng phần lớn các dân tộc châu Phi xưa sống du mục và không có nơi cư trú cố định. Điều này dẫn đến việc họ không cần thuần hóa động vật để phục vụ cho canh tác và nhu cầu dự trữ lương thực.
Thuần hóa động vật đòi hỏi nhiều điều kiện như chế độ ăn phù hợp với con người, khả năng sinh sản nhanh, dễ điều khiển và có thể cung cấp giá trị sử dụng như lao động, thực phẩm hay phương tiện di chuyển. Tuy nhiên, những loài động vật lớn ở châu Phi như linh dương, ngựa vằn, và một số loài khác lại không đáp ứng được những tiêu chuẩn này. Chúng quá hoang dã, nhạy cảm với sự có mặt của con người và khó bị thuần hóa như những loài ở các nơi khác.
Không ít loài động vật ở thảo nguyên châu Phi có tính hung dữ và rất bảo vệ lãnh thổ. Việc tiếp cận và thuần hóa chúng vì thế trở thành một thử thách cực kỳ nguy hiểm.
Trong một chương trình phát sóng trên CCTV, Trung Quốc, người dẫn chương trình Chai Jing đã liệt kê bảy tiêu chí cần thiết để một loài động vật có thể thuần hóa: không đòi hỏi quá nhiều thức ăn hoặc có nhu cầu vượt quá khả năng cung cấp của con người; phải có khả năng sinh trưởng nhanh; dễ sinh sản và thích nghi tốt với môi trường nuôi nhốt; không nhạy cảm quá mức với các yếu tố bên ngoài; phải dễ điều khiển và mang lại lợi ích cho con người về mặt kinh tế, lao động, thực phẩm hoặc phương tiện di chuyển.
Tuy nhiên, những loài động vật ở châu Phi như linh dương và ngựa vằn lại không đáp ứng được các tiêu chuẩn này. Chúng thường có bản tính hoang dã mạnh mẽ, khó điều khiển và không phù hợp cho công việc lao động, thực phẩm hay làm phương tiện vận chuyển ổn định. Ngựa vằn từng được người Nam Phi thử thuần hóa để sử dụng cho việc vận chuyển, nhưng nỗ lực này không bền vững và dần dần biến mất trong thời kỳ thuộc địa Anh.
Những loài động vật ở châu Phi đã phát triển để thích nghi và sống sót trong môi trường khắc nghiệt, có khả năng tự tìm kiếm thức ăn và nước uống mà không phụ thuộc vào con người.
Một số bộ tộc du mục như người Maasai, mặc dù sở hữu gia súc, nhưng thực tế họ không có nhu cầu thuần hóa động vật vì cuộc sống của họ chủ yếu là di chuyển để tìm kiếm thức ăn, nước uống và địa điểm chăn thả. Gia súc của người Maasai không phải là loài bản địa mà được mang từ các khu vực nông nghiệp khác vào châu Phi khoảng 3.000 năm trước, tạo nên một hình thức chăn nuôi đặc biệt. Tuy nhiên, phần lớn các cộng đồng châu Phi cổ vẫn duy trì phương thức sinh sống bằng săn bắn và hái lượm, thay vì phát triển văn hóa thuần hóa động vật.
Với khí hậu nóng bức và khô hạn, thảo nguyên châu Phi có nguồn thức ăn và nước uống không ổn định. Việc nuôi dưỡng và chăm sóc động vật trong điều kiện khắc nghiệt này đòi hỏi sự nỗ lực lớn và kỹ thuật cao.
Ở các khu vực khác trên thế giới, sự phát triển của nông nghiệp và canh tác là yếu tố chủ yếu giúp thuần hóa động vật. Tuy nhiên, người dân châu Phi thời cổ không gặp phải áp lực thiếu thực phẩm như ở châu Á hay châu Âu, nơi điều kiện khắc nghiệt và nguồn thực phẩm hạn chế đã thúc đẩy việc phát triển nông nghiệp và chăn nuôi. Vì vậy, người dân châu Phi không cần đầu tư quá nhiều thời gian và công sức vào việc thuần hóa động vật.
Trong lịch sử, những dân tộc bản địa sống ở những khu vực có nguồn thực phẩm tự nhiên phong phú, như các bộ tộc ở châu Mỹ và châu Phi trước thời kỳ thuộc địa, thường không phát triển nền nông nghiệp mạnh mẽ. Điều kiện sống dễ dàng, nguồn thức ăn tự nhiên dồi dào và tập quán săn bắn, hái lượm là những yếu tố khiến họ không có động lực mạnh mẽ để phát triển kỹ thuật thuần hóa động vật, từ đó không tiến tới nền văn minh nông nghiệp.
Sự tiến hóa của nền nông nghiệp và văn minh, gắn liền với quá trình thuần hóa động vật, không chỉ là kết quả của sự phát triển kỹ thuật mà còn phản ánh nhu cầu sinh tồn cấp bách cùng những thay đổi sâu rộng trong điều kiện sống. Người dân châu Phi đã chọn một lối sống phù hợp với thiên nhiên và văn hóa của mình, một lối sống bền vững và hài hòa. Việc không thuần hóa động vật hoang dã không phải là sự lạc hậu, mà là sự thích nghi thông minh với môi trường và bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống.
