Buzz
Tháp Bình Sơn, còn được biết đến với các tên gọi khác như Tháp chùa Vĩnh Khánh hay Tháp Then, là một ngôi tháp cổ, được cho là ban đầu có 13 tầng nhưng hiện nay chỉ còn lại 11 tầng. Tháp được xây dựng từ thời kỳ Trần, nằm trong khuôn viên chùa Vĩnh Khánh (chùa Then) thuộc thôn Bình Sơn, thị trấn Tam Sơn huyện Sông Lô, tỉnh Vĩnh Phúc.
Là biểu tượng kiến trúc tháp chùa thời Lý - Trần ở Việt Nam và là ngọn tháp đất nung cao nhất còn lại từ thời Trần đến ngày nay, tháp Bình Sơn với hình dáng thanh thoát, đường nét mềm mại và trang trí phong phú, là một di tích lịch sử và nghệ thuật có giá trị cao trên lãnh thổ Việt Nam. Tháp Bình Sơn đã được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt cuối cùng từ thời kỳ Lý - Trần vào tháng 3/2016.
Đặc điểm kiến trúc
Tháp Bình Sơn truyền thừa rằng có 13 tầng, theo lời kể của những người cao tuổi địa phương, trên đỉnh tháp còn có một hình khối sen chưa nở được làm từ đất nung, tạo nên hình dáng thanh thoát và cao vươn. Tháp hiện nay chỉ còn 11 tầng và 1 tầng bệ do phần đỉnh tháp đã vỡ, chiều cao khoảng 16,5 mét. Tháp được xây dựng từ 13.200 viên gạch nung, gồm hai loại gạch vuông kích thước 0,22m × 0,22m và gạch chữ nhật kích thước 0,45m × 0,22m. Bên trong tháp là một khoảng trống nhỏ chạy dọc theo chân tháp lên đến ngọn. Thân tháp Bình Sơn được cấu trúc bằng hai lớp gạch, với gạch khẩu chịu lực được sử dụng để xây bệ và phần bên trong tháp, cùng với giật cấp làm mái phân tầng. Phần lớn các viên gạch khẩu có mộng chốt, tạo nên sự liên kết chặt chẽ và khả năng chịu lực cao. Bên ngoài, tháp được ốp lớp gạch vuông kích thước 0,46m, phủ kín bề mặt tháp với những họa tiết hoa văn phong phú. Các kiểu hoa văn phong phú này được thiết kế tùy theo từng tầng, tạo nên những viên gạch trang trí hoàn chỉnh trước khi nung.
Truyền thuyết
Tháp Bình Sơn có nhiều câu chuyện dân gian liên quan, cho thấy vị trí đặc biệt của nó trong văn hóa và tâm linh cộng đồng địa phương. Những câu chuyện này được truyền miệng từ đời này sang đời khác, như câu chuyện về nguồn gốc của cây tháp, một tháp lớn đặt giữa cánh đồng Nẫu xã Tứ Yên, Lập Thạch, sau một đêm mưa bão thì nhảy đến vị trí hiện tại; câu chuyện về giếng nước bên cạnh tháp với một con vịt bằng vàng, là dấu vết của một cây tháp khác màu xanh bên Tháp Bình Sơn, đã bay lên bầu trời; câu chuyện về ông Ngụy Đồ Chiêm thủ lĩnh địa phương, con một người phụ nữ bán nước chân tháp, ôm kiếm chạy vào cây tháp rồi biến mất khi bị quân triều đình đến đánh dẹp.
Phục dựng di tích lịch sử-văn hóa
Sau những trận lụt liên miên trước thập niên 1960, Tháp Bình Sơn đứng trước nguy cơ hoàn toàn bị sụp đổ khi mảnh chân đế phía bắc và phía tây bị nước lũ cuốn trôi, gây vỡ một phần mái chỏm tháp. Năm 1969, nước ngập chân móng lên đến 60 cm buộc Sở Văn hóa Thông tin tỉnh Vĩnh Phú phải dựng khung sắt và dùng vành đai thép để chống cho tháp. Nhu cầu phục dựng tháp trở nên cấp bách trong bối cảnh chiến tranh vẫn đang diễn ra dữ dội ở miền Bắc.
Tháng 5 năm 1972, dưới sự chỉ đạo của Sở Văn hóa, xưởng phục chế tháp Bình Sơn được thành lập tại thị trấn Hương Canh, là sự hợp tác giữa Xưởng phục chế di tích của Bộ Văn hóa, Trường Cao đẳng Mỹ thuật Công nghiệp Trung ương, Hợp tác xã cao cấp ốm sành Hương Canh, Sở Văn hóa Thông tin Vĩnh Phú, cùng nhiều kỹ thuật viên, các chuyên gia về sành gốm, nghệ nhân, cán bộ chụp ảnh, đồ họa và in thạch cao để đảm bảo việc phục chế từng chi tiết của tháp theo nguyên bản.
Nhân công và phương pháp thực hiện được tiến hành bằng cách thủ công tỉ mỉ, từng viên gạch được tháo dỡ, đánh dấu từng cạnh, từng mặt, từng tầng theo hướng chỉ dẫn, rồi đổ khuôn thạch cao và xếp lại từng gian nhà theo thứ tự đã ghi chép và chụp ảnh từ trước. Các kỹ thuật viên của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Công nghiệp đã tái tạo lại hình ảnh của các viên gạch bằng thạch cao chất lượng cao, trong khi các nghệ nhân Hương Canh thực hiện từng viên gạch nung, mang các họa tiết phức tạp như trong bản gốc.
Việc phục chế từng viên gạch với kích thước và đường nét hoàn toàn khác nhau đã đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên trì và nhẫn nại từ người thợ. Họ đã sử dụng đất đỏ từ gò Vườn Sui để chống co ngót, đất sét xanh từ Đầm Mát để tạo sự kết dính mịn màng, và đất Móng Trâu từ Quất Lưu làm nguyên liệu chính, tạo nên hợp chất để chế tác gạch hoa văn theo kiểu thế kỷ 13, bổ sung cho các phần bị vỡ nát trên tháp Bình Sơn. Công nhân phải làm đến 100 viên gạch mới có một viên theo mẫu, và sau khi nung, hầu như mỗi 48 viên mẫu mới đạt được một viên gạch đúng chuẩn. Việc làm gạch để thay thế và bổ sung những chỗ bị vỡ trên tháp kéo dài đến hai năm. Khi lắp lại tháp, người thợ căn cứ vào khuôn in thạch cao, đồ họa và ảnh chụp ban đầu, theo số mục đánh dấu trên từng viên gạch và thứ tự của từng kho dựng gạch.
