Tháp Po Nagar - Một biểu tượng văn hóa Champa

Yang Po Inư Nagar (hay còn gọi là Yang Pô Ana Gar, từ ‘Inư’ hoặc ‘Ana’ trong tiếng Chăm, Eđê, Jarai có nghĩa là Mẹ) là ngôi đền Chăm Pa tọa lạc trên đỉnh một ngọn đồi nhỏ cao khoảng 10-12 mét so với mực nước biển, nằm ở cửa sông Cái (sông Nha Trang) tại Nha Trang, cách trung tâm thành phố khoảng 2 km về phía bắc, thuộc phường Vĩnh Phước. Tên gọi 'Tháp Po Nagar' thường được dùng để chỉ toàn bộ công trình này, nhưng thực tế chỉ ngọn tháp lớn nhất cao khoảng 23 mét mới là có tên gọi chính thức. Được xây dựng trong thời kỳ đỉnh cao của đạo Hindu tại vương quốc Champa, ngôi đền này thờ nữ thần Uma, vợ của Shiva.

Huyền thoại

Nữ thần Po Ina Nagar (còn được gọi là Yang Pô Nagara, Po Ana Gar, hay Bà Đen trong tiếng Việt, cũng là Thiên Y Thánh Mẫu Ana) là một nhân vật thần thoại được tạo ra từ mây trời và bọt biển, bà là người đã tạo ra Trái Đất, cung cấp gỗ quý, cây cối và lúa gạo. Bà có 97 người chồng, trong đó Po Yan Amo là người có uy quyền nhất và được tôn trọng. Bà có 38 người con gái, tất cả đều trở thành nữ thần, trong đó ba người được người Chăm tôn thờ làm thần bảo vệ vùng đất: Po Nagar Dara - nữ thần Kauthara (Khánh Hòa); Po Rarai Anaih - nữ thần Panduranga (Phan Rang); và Po Bia Tikuk - nữ thần Manthit (Phan Thiết).

Theo truyền thuyết, tượng bà Thiên Y Thánh Mẫu Ana trong tín ngưỡng của người Chăm không có trang phục. Hiện tại, tên gọi Po Nagar được người Việt sử dụng, nhưng tượng đã được thay đổi trang phục theo phong cách Phật giáo. Ngôi đền này cũng là điểm đến nổi tiếng đối với du khách.

Để tìm hiểu sâu hơn về ảnh hưởng tôn giáo của nữ thần này, có thể tham khảo tài liệu 'The Vietnamization of Po Nagar' của Nguyễn Thế An, trong bộ bài giảng về lịch sử Việt Nam, được biên tập bởi K.W. Taylor và John K. Whitmore, thuộc chương trình Đông Nam Á, Đại học Cornell, Ithaca, NY 1995.

Khám phá lịch sử

Trước đây, ngôi tháp bằng gỗ thờ nữ vương Jagadharma (hay còn gọi là công chúa Tchou Koti, Thiên Y Thánh Mẫu) (cai trị Lâm Ấp từ năm 646 đến năm 653) đã được Prithi Indravarman xây dựng lại bằng vật liệu bền chắc tại Aya Tră (Nha Trang), trên một đồi cao gần cửa sông Cái (Xóm Bóng), để thờ tượng nữ thần Bhagavati bằng vàng. Năm 774, quân Nam Đảo (hiện nay là Java, Indonesia) đã tấn công và phá hủy đền Po Nagar. Sau đó, Satyavarman đã cho xây dựng lại bằng gạch, hoàn thành vào năm 784 và vẫn tồn tại đến ngày nay, mặc dù đã bị hư hại một phần. Sau này, quốc vương Harivarman I và con trai ông, Vikrantavarman III, có thể đã cho xây thêm 5 tháp nữa.

Các cấu trúc còn lại từ thời kỳ sớm nhất, theo Trần Kỳ Phương, là mandapa - công trình này đã được xây dựng trước thời điểm có câu khắc trên bia vào năm 817. Trần Kỳ Phương cho rằng tháp nhỏ ở phía tây bắc có niên đại khoảng thế kỷ X, trong khi tháp chính có niên đại vào khoảng thế kỷ XI.

Các bia ký còn lại tại Po Nagar cho thấy dấu ấn của một vương quốc hùng mạnh đã từng tồn tại trong lịch sử.

Về kiến trúc

Kiến trúc tổng thể của tháp Po Nagar bao gồm ba tầng, được xây dựng theo hướng từ dưới lên trên.

• Tầng dưới: Nằm ngang với mặt đất là ngôi tháp cổng hiện đã không còn tồn tại. Từ đây, các bậc thang bằng đá dẫn lên tầng giữa.
• Tầng giữa: Hiện chỉ còn hai dãy cột chính bằng gạch hình bát giác, mỗi bên có 5 cột với đường kính hơn 1 mét và cao hơn 3 mét. Bên cạnh các cột lớn là 12 cột nhỏ hơn, tất cả nằm trên nền gạch cao hơn 1 mét. Cấu trúc này gợi ý đây từng là một tòa nhà lớn có mái ngói, nơi khách hành hương nghỉ ngơi và chuẩn bị lễ vật trước khi lên dâng cúng. Từ tầng giữa, có một dãy bậc thang bằng gạch dốc hơn dẫn lên tầng trên cùng.
• Tầng trên cùng: Nơi các tháp được xây dựng, ngay trước mặt ngôi tháp chính. Những bậc thang đã không còn sử dụng. Bậc thang bằng đá ong hiện thấy ở phía nam tháp Bà được xây dựng vào thập niên 1960 để phục vụ nhu cầu du lịch gia tăng.

Trên tầng cao nhất, hai dãy tháp được bao quanh bởi bốn bức tường đá, nhưng hiện chỉ còn lại tường phía tây và nam. Dãy tháp phía trước gồm 3 ngôi, và dãy phía sau có dấu vết của 3 ngôi tháp khác, nhưng hiện chỉ còn 1 ngôi, chúng nằm song song với nhau. Các tháp còn lại được xây theo kiểu Chăm, với gạch xây rất khít không thấy chất kết dính. Lòng tháp rỗng đến đỉnh, cửa tháp hướng về phía đông. Mặt ngoài tháp trang trí nhiều gờ, trụ và đấu. Trên đỉnh các trụ thường có gạch trang trí hình vòm tháp. Trên thân tháp có nhiều tượng và phù điêu bằng đất nung, bao gồm hình Po Nagar, thần Tenexa, các tiên nữ, và các loài thú như nai, ngỗng vàng, sư tử...

Tháp chính ở dãy trước khá lớn, cao khoảng 23 mét, được gọi là tháp Po Nagar hay tháp Bà. Ban đầu, đây là tháp thờ thần Parvati, vợ của Shiva. Tháp chính hiện thờ thần Po Nagar (Umar), vợ của thần Shiva. Tháp Bà gồm 4 tầng, mỗi tầng có cửa, tượng thần và hình thú bằng đá, và có 4 tháp nhỏ ở các góc. Bên trong tháp là tượng nữ thần cao 2,6 m, làm bằng đá hoa cương đen, trước đây là gỗ trầm hương và xa hơn là vàng, ngồi trên bệ đá hình đài sen, lưng dựa vào phiến đá hình lá bồ đề. Đây là kiệt tác điêu khắc Chămpa, kết hợp kỹ thuật tượng tròn và chạm nổi. Đầu tượng hiện đã bị người Pháp lấy mất, chỉ còn lại đầu tượng bằng xi măng với vẽ mặt. Xung quanh di tích còn có các tượng người, thú... Trên đỉnh tháp có tượng thần Shiva cưỡi trâu thần Nandin và các linh vật như chim Thiên Nga, dê, voi... Mặt ngoài tường tháp trang trí các hình điêu khắc đá như vũ công, người chèo thuyền, xay gạo hay đi săn với cung tên. Cửa chính ở phía đông dẫn vào tiền sảnh, với hai trụ đá khắc truyền ký và phiến đá hình thuẫn khắc hình nữ thần Durga đang múa giữa hai nhạc công. Bên trong tháp tối và lạnh, với bệ thờ đá bên dưới tượng Bà Po Nagar có mười cánh tay. Các tay cầm đoản kiếm, mũi tên, chùy, lao, chuông, đĩa, cung và tù và.

Các tháp khác thờ những vị thần như Shiva (một trong ba thần tối cao của Ấn Độ giáo), Sanhaka, và Ganeca (con trai của Shiva theo truyền thuyết). Cách tháp chính khoảng 20 mét về phía nam là một tháp nhỏ hơn, ít trang trí hơn, cao khoảng 12 mét, có thể là tháp thờ thần Shiva. Xa hơn về phía nam, có một tháp nhỏ hơn nữa, bên trong không có bệ thờ mà chỉ có một linga (thạch trụ), đây là tháp thờ thần Ganesa, con của Shiva với thân hình đầu voi. Mặc dù linga thường được xem như biểu tượng dương vật của Shiva theo quan điểm phương Tây, thực tế nó là một trụ đá thấp với ba phần tượng trưng cho ba linh thể: phần dưới là hình vuông tượng trưng cho Brahma, phần giữa hình bát giác tượng trưng cho Vishnu, và phần trên cùng hình tròn tượng trưng cho Rudra (hay Shiva). Do đó, gọi là 'linh thạch trụ' là chính xác hơn.

Tại dãy tháp phía sau, có một tháp ít bị hư hại nhất ở phía bắc, với mái dài hình yên ngựa. Kiểu mái này chỉ bắt đầu xuất hiện tại các tháp vùng Đồ Bàn - Vijaya (Bình Định ngày nay) sau khi kinh đô được dời từ Mỹ Sơn và Trà Kiệu vào thế kỷ XI. Trên tường tháp có các hình điêu khắc của thần điểu Garuda, sư tử, tiên nữ Apsara, và rắn thần Naga. Trong quá trình tu sửa vào đầu thế kỷ XX, thực dân Pháp đã phát hiện và lấy đi một kho tàng vàng và bạc được cất giấu dưới nền tháp.

Hai tháp khác ở phía tây nam hiện đã bị phá hủy. Sự phân bố này tạo cơ hội so sánh thú vị với các tháp gạch ở Lolei, gần Angkor Wat tại Campuchia, được xây dựng vào thế kỷ VIII.

Nhóm tháp Chàm được xây dựng và tu sửa qua nhiều thời kỳ từ thế kỷ VII đến thế kỷ XII. Tháp Bà có thể được xây dựng bởi quốc vương Hoàn Vương Quốc Harivarman I vào khoảng năm 813-817. Sau nhiều năm mưa nắng, tháp đã bị hư hại. Trong thời kỳ Pháp thuộc, trường Viễn Đông Bác Cổ đã thực hiện sửa chữa, sử dụng gạch để xây lại nhiều phần và thêm một số tượng vào thân tháp. Trong thời kỳ chiến tranh, nhiều hiện vật đã bị mất cắp.

Các bia ký

Tháp Bà vẫn còn bảo tồn nhiều bia ký cổ xưa của người Chăm. Nhà khảo cổ học Pháp Bergaigne đã phân loại các bia ký theo thời gian như sau:

• Nhóm A: Ghi trên bia đá lục giác do vua Satyavarman dựng năm 781, miêu tả việc tháp bị giặc biển đốt phá vào năm 774 và việc xây dựng tượng thần Sri Satya Mukhalinga vào năm 784.
• Nhóm B: Được vua Vikrantavarman III lập, ghi công lao xây dựng của các tiên vương.
• Nhóm C và Nhóm D: Do vua Vikrantavarman II ghi lại các lễ vật dâng cúng cho chư thần.
• Nhóm E: Ghi việc vua Indravarman II dựng tượng Bhagavati (Po Nagar) bằng vàng vào năm 918, sau đó bị người Khmer xâm lăng cướp đi và được thay thế bằng tượng đá vào năm 965.

Bia đá ở hai bên cửa tháp chính ghi lại việc cúng ruộng và dân công nô lệ cho nữ thần. Bia ở phía nam tháp chính ghi việc vua Jaya Harivarman I ca ngợi thần Yang Po Nagar vào năm 1178. Bia ở phía bắc ghi việc xây dựng đền thờ thần Bhagavati Matrilingesvara vào năm 1256. Ngoài ra, còn có bia đá dựng năm 1050 của vua Paramesvaravarman I ghi việc tái lập tượng Bà và việc dâng cúng ruộng đất, nô lệ của các sắc tộc: Campa (Chăm), Kvir (Khmer), Lov (Tàu), Pukan (Mã), Syam (Xiêm)... Bia của vua Rudravarman III (Chế Củ) dựng năm 1064 ghi việc xây dựng cổng tháp tốn kém và liệt kê các cống phẩm quý giá. Bia năm 1143 ghi lời ca ngợi Bà. Bia năm 1165 của vua Indravarman IV ghi việc dâng một kim mão cho nữ thần Bhagavati Kautharesvati (có thể hiểu là 'Đức thánh mẫu vùng Kauthara'; dựa vào các bia khác, người Chăm chỉ thờ thần Parvati như Thánh Mẫu của từng vùng). Các bia sau cùng từ thế kỷ XIII và XIV tiếp tục ghi nhận các vật phẩm dâng cúng Bhagavati.

Lễ hội

Lễ hội Tháp Bà được tổ chức từ ngày 21 đến ngày 23 tháng 3 âm lịch hàng năm. Vào năm 2001, lễ hội này đã được Bộ Văn hóa Thông tin Việt Nam công nhận là một trong 16 lễ hội quốc gia. Trong những năm gần đây, tỉnh Khánh Hòa đã giao cho Sở Văn hóa Thông tin tổ chức lễ hội này.

• Phong cách nghệ thuật của các tháp Chăm
• Danh sách các đền tháp của vương quốc Chăm Pa
• Những tháp Chăm nổi bật
• Thần Thiên Y A Na

Chú giải

• Thông tin liên quan đến Tháp Po Nagar trên Wikispecies
• Sự thật và huyền thoại về các tháp cổ Chăm Pa, Viện Đông Nam Á - Nhà xuất bản VHTT 1995

Các liên kết bên ngoài

• Hình ảnh khu vực Tháp Bà từ vệ tinh: trên Google Maps