Thêu tay

Thêu là nghệ thuật trang trí trên vải bằng cách sử dụng chỉ, len hoặc các vật liệu khác như kim để tạo hình. Ngoài chỉ và len, thêu còn kết hợp với các phụ kiện như hạt ngọc trai, chuỗi hạt, kim sa,... Ngày nay, thêu được ứng dụng rộng rãi trên nhiều sản phẩm như nón lưỡi trai, mũ rộng vành, áo khoác, chăn, sơ mi, denim, đầm, vớ, áo golf,...

Các kỹ thuật thêu cơ bản và lâu đời như thêu theo chuỗi, thêu khuyết áo, thêu chăn, thêu thường, thêu satin và thêu chữ thập vẫn là nền tảng của nghề thêu tay hiện nay.

Lịch sử

Nguồn gốc

Quá trình may, vá và sửa chữa vải đã góp phần vào sự phát triển của các kỹ thuật may mặc hiện đại. Khả năng trang trí các món đồ may mặc đã mở đường cho sự phát triển nghệ thuật thêu. Rõ ràng, sự bền bỉ của những mũi thêu cơ bản đã được ghi nhận như một thành tựu nổi bật.

Thực tế là, ngành thêu đã chứng kiến một sự phát triển đáng kể từ giai đoạn đầu đến những sản phẩm tinh xảo hơn hiện nay. Dù không có sự thay đổi lớn về nguyên liệu hay kỹ thuật, sự tiến bộ trong ngành thêu từ giai đoạn sơ khai vẫn rất ấn tượng. Những công trình ban đầu thể hiện kỹ thuật và chất lượng tay nghề cao, điều mà sau này khó đạt được.

Nghệ thuật thêu đã được tìm thấy trên toàn thế giới, với những dẫn chứng sớm nhất từ các công trình ở Trung Quốc vào thời Chiến Quốc (thế kỷ 5 đến 3 TCN). Trong một bộ trang phục từ giai đoạn di cư Thụy Điển (khoảng năm 300 đến 700), các dải dây bị cắt và vá lại bằng những đường khâu cơ bản như khâu viền, khâu khuyết và khâu vắt. Tuy nhiên, chưa rõ liệu những tác phẩm này chỉ đơn giản là vá nối hay có mục đích trang trí.

Theo Thần Thoại Hy Lạp, Nữ thần Athena đã truyền dạy nghệ thuật thêu cùng với dệt, dẫn đến cuộc thi tranh tài danh tiếng giữa người và Arachne – một cô gái phàm trần.

Ứng dụng và kỹ thuật lịch sử

Dựa trên thời gian, địa điểm và tài liệu có sẵn, thêu đã từng phát triển từ một kỹ thuật của các thợ lành nghề đến việc phổ biến rộng rãi trong cộng đồng, và cuối cùng trở thành một phần của kỹ thuật dân gian. Sự linh hoạt này đã dẫn đến nhiều công trình lớn nhỏ, từ cung điện hoàng gia đến những khu vực bình dân.

Sự tinh xảo trong các sản phẩm thêu như quần áo, vật dụng tôn giáo và đồ gia dụng hàng ngày thường được coi là biểu hiện của sự giàu có và địa vị xã hội, chẳng hạn như Opus Anglicanum, một kỹ thuật thêu được các hội thảo chuyên nghiệp và các hiệp hội sử dụng trong thời kỳ Trung Cổ ở Anh. Vào thế kỷ 18 ở Anh và các thuộc địa, những người làm mẫu đã sử dụng lụa tơ tằm chất lượng cao do các cô gái từ các gia đình quý tộc sản xuất. Thêu trở thành một kỹ năng đánh dấu bước trưởng thành và thể hiện đẳng cấp xã hội của các cô gái.

Ngược lại, thêu cũng là một nghệ thuật dân gian, sử dụng các vật liệu đơn giản mà những người nghiệp dư có thể tiếp cận. Ví dụ như Hardanger từ Na Uy, Merezhka từ Ukraine, thêu Mountmellick từ Ireland, Nakshi kantha từ Bangladesh và Tây Bengal, và thêu của người Brazil. Nhiều kỹ thuật thêu khác như Sashiko từ Nhật Bản cũng được dùng để vá trang phục.

Thêu đã trở thành một nghệ thuật quan trọng trong Thế giới Hồi giáo thời Trung cổ. Vào thế kỷ 17, nhà du hành Thổ Nhĩ Kỳ Evliya Çelebi đã gọi nó là 'Nghề thủ công của đôi tay'. Vì thêu là biểu hiện của địa vị xã hội cao trong cộng đồng Hồi giáo, nó đã trở nên rất phổ biến. Tại các thành phố như Damascus, Cairo và Istanbul, thêu có thể thấy trên nhiều vật dụng như khăn tay, đồng phục, cờ, chữ viết, giày, áo choàng, cương ngựa, dép, vỏ kiếm, ví tiền, vải phủ, khăn che và cả dây thắt lưng da. Các thợ thủ công còn sử dụng chỉ vàng hoặc bạc để thêu. Để đáp ứng nhu cầu của ngành công nghiệp thêu, cần đến hơn 800 thợ làm việc.

Vào thế kỷ 16, dưới triều đại của Hoàng đế Mughal Akbar, nhà biên niên sử của ông, Abu al-Fazl ibn Murabak, đã ghi nhận sự nổi tiếng của Ain-i-Akbari. Ông viết rằng, 'Bệ hạ (Akbar) đã chú trọng đến nhiều loại chất liệu khác nhau, và từ đó, các cống phẩm từ Iran, Đế quốc Ottoman và Mông Cổ về may mặc đã trở nên phong phú, đặc biệt là chất liệu thêu với các hoa văn Nakshi, Saadi, Chikhan, Ari, Zardozi, Wastli, Gota và Kohra. Các xưởng sản xuất Hoàng gia ở Lahore, Agra, Fatehpur và Ahmedabad đã tạo ra nhiều kiệt tác tinh xảo trên vải với mẫu ký hiệu, hoa văn, nút thắt và đa dạng các mặt hàng trang phục khiến những nhà du hành giàu kinh nghiệm cũng phải kinh ngạc. Thị hiếu về chất liệu tốt đã trở nên phổ biến từ đó và hàng vải thêu được sử dụng trong các dịp lễ đặc biệt vượt xa sự mô tả.'

Quá trình tự động hóa

Sự phát triển của thêu máy và quy trình sản xuất hàng loạt đã bắt đầu từ thời kỳ Cách Mạng Công nghiệp. Những máy thêu đầu tiên được sử dụng như một sự kết hợp giữa máy dệt và đội ngũ phụ nữ thêu bằng tay. Điều này đã được thực hiện ở Pháp vào giữa thế kỷ 19. Sự phát triển mạnh mẽ của sản phẩm thêu máy đã xảy ra ở St.Gallen, miền đông Thụy Sĩ vào nửa sau của thế kỷ 19.

Phân loại

Thêu có thể được phân loại dựa trên thiết kế của sản phẩm, tính chất của vật liệu cơ bản và các mũi khâu trên bề mặt vải. Các phân loại chính bao gồm thêu tự do (free-embroidery) hoặc trên nền vải (surface-embroidery), thêu theo kiểu tính toán (counted-embroidery) và thêu trên nền vải bạt hay vải lanh.

Trong thêu tự do và trên nền vải, các thiết kế được áp dụng mà không cần quan tâm đến loại vải dưới lớp. Ví dụ bao gồm thêu bằng len, thêu truyền thống của Trung Quốc và thêu Nhật Bản.

Mẫu thêu có tính toán được tạo ra bằng cách khâu trên một số lượng sợi chỉ đã được định trước trong nền vải. Thêu kiểu này thường đơn giản hơn vì thực hiện trên vải dệt như Canvas (vải Bố), vải Aida, vải cotton hoặc vải lanh. Các ví dụ bao gồm thêu chữ thập và một số hình khâu chỉ đen (Blackwork).

Các điểm tương đồng trong thêu có tính toán liên quan đến kỹ thuật, đặc biệt trên vải Canvas hoặc vải dệt, là các sợi chỉ được khâu xuyên qua các ô lưới trên nền vải để tạo ra họa tiết phủ kín bề mặt vải. Ví dụ bao gồm các tác phẩm từ vải Canvas như Bargello và thêu len Berlin.

Thêu cũng có thể được phân loại theo các đặc điểm kiểu dáng. Trong các tác phẩm thêu kéo chỉ và thêu rời, nền vải thường bị biến dạng hoặc tạo ra nhiều lỗ trống, sau đó được trang trí bằng các kỹ thuật thêu, thường sử dụng chỉ cùng màu với nền vải. Khi thêu bằng chỉ trắng trên vải lanh trắng hoặc cotton trắng, kỹ thuật này được gọi là thêu trắng (Whitework). Tuy nhiên, Whitework cũng có thể là thêu theo kiểu tính toán hoặc tự do. Thêu Hardanger là kỹ thuật thêu tính toán với thiết kế hình học, trong khi các kiểu thêu như Broderie Anglaise gần giống với thêu tự do, với các thiết kế hoa văn và trừu tượng không phụ thuộc vào dệt vải.

Chất liệu

Các loại vải và sợi được sử dụng trong thêu thủ công truyền thống khác nhau tùy theo vùng miền. Vải bông, lanh và lụa đã được sử dụng từ hàng nghìn năm. Ngày nay, chỉ thêu được làm từ các chất liệu như sợi cotton, tơ tằm, sợi nhân tạo cũng như len, lanh và lụa truyền thống. Thêu ruy băng sử dụng các loại ruy băng hẹp bằng vải lụa hoặc organza, thường để tạo ra các họa tiết hoa đẹp mắt.

Các kỹ thuật thêu trên bề mặt vải như khâu chuỗi, khâu Couching, hay khâu Laid work thường sử dụng sợi đắt tiền hơn. Khâu Couching được dùng phổ biến trong thêu Goldwork – kỹ thuật sử dụng vật liệu màu vàng để tạo điểm nhấn. Các kỹ thuật thêu trên vải Canvas cũng thường dùng nhiều sợi len giấu ở mặt sau mỗi tác phẩm, kết hợp nhiều vật liệu để đạt được sự hoàn thiện và độ bền cao cho sản phẩm.

Trong các tác phẩm tranh Canvas và thêu nền, cần sử dụng vòng đệm hoặc khung thêu để kéo căng vật liệu, đảm bảo các mũi khâu không bị méo mó. Các tác phẩm tranh Canvas hiện nay thường theo mũi khâu tính toán với họa tiết đối xứng và những thiết kế nổi bật, sử dụng một số mũi khâu có màu sắc tương tự. Ngược lại, tranh thêu nền có thể kết hợp nhiều loại họa tiết khác nhau trong cùng một tác phẩm.

Thêu máy

Loại hình thêu hiện đại này được thực hiện bằng các mũi khâu lập trình sẵn trong máy thêu kỹ thuật, sử dụng các họa tiết số hóa từ phần mềm thêu. Trong thêu máy, có thể chọn nhiều loại vật liệu khác nhau để 'điền' vào mẫu thiết kế và hoàn thiện sản phẩm. Thêu máy cũng được sử dụng phổ biến để làm logo, chữ kiểu trên áo sơ mi, áo khoác, áo nhóm, và các quà tặng như khăn choàng, khăn trải, tranh thêu trang trí nhà cửa, mô phỏng các kiểu khăn thêu tay phức tạp.

Ngành thêu máy cũng chứng kiến sự phát triển với các loại máy mới cho phép người sử dụng tạo ra sản phẩm thêu tự do, tạo ảnh hưởng trong ngành dệt may, sản xuất chăn, đồ nội thất và nhiều sản phẩm khác.

Trình độ

Các chứng chỉ từ Hội đồng và Thành phố trong ngành thêu là cơ hội để công nhận kỹ năng và trình độ của những thợ thêu thủ công. Những chứng nhận này còn giúp họ có đủ tín nhiệm để giảng dạy. Ví dụ, Kathleen Laurel Sage, một nghệ nhân nổi tiếng trong ngành dệt, bắt đầu sự nghiệp giảng dạy với chứng nhận Thêu 1 và 2 từ Hội đồng Thành phố và hiện nay chủ yếu viết sách về nghệ thuật này.

Thư viện

Chú thích và tài liệu tham khảo

• Berman, Pat (2000). “Berlin Work”. Hiệp hội Needlepoint Hoa Kỳ. Bản gốc lưu trữ ngày 6 tháng 2 năm 2009. Truy cập ngày 24 tháng 1 năm 2009.

Bản mẫu: Tự xuất bản trực tuyến

Liên kết bên ngoài

• Tài liệu liên quan đến Thêu trên Wikimedia Commons