Thiên thạch

Thiên thạch, trong tiếng Hán Việt có nghĩa là 'đá từ trời', hiện tại trong tiếng Việt được dùng để chỉ nhiều loại thiên thể khác nhau với bản chất không đồng nhất.

Thiên thạch (meteoroid) là vật thể tự nhiên từ không gian tác động đến bề mặt Trái Đất. Khi ở trong vũ trụ, nó được gọi là vân thạch. Khi thiên thạch vào bầu khí quyển Trái Đất, áp suất nén làm nó nóng và phát sáng, có thể làm cháy lớp ngoài. Hiện tượng này được gọi là 'sao băng', thường tạo ra điểm sáng và có đuôi hướng ra ngoài. Một số thiên thạch lớn không bị bốc hơi hoàn toàn có thể rơi xuống Trái Đất và để lại viên đá hoặc khối rắn gọi là 'vẫn thạch' (meteorite).

Ngoài ra, các thiên thạch dạng đá chưa bị biến đổi do tan chảy hoặc thay đổi từ nguồn gốc của chúng được gọi là chondrit.

Khi thiên thạch di chuyển với tốc độ cao và va chạm với bề mặt hành tinh hoặc tiểu hành tinh, nó để lại các dấu vết hoặc mảnh vỡ trên bề mặt. Những vết rỗ trên Mặt Trăng, nơi không có gió, hay trên Sao Hỏa là những minh chứng rõ ràng từ các bức ảnh của NASA.

Trên toàn thế giới, đã phát hiện nhiều địa điểm có dấu vết của các vụ va chạm thiên thạch. Tính đến giữa năm 2006, đã có khoảng 1050 mẫu thiên thạch được ghi nhận từ các vụ va chạm và khoảng 31000 tài liệu liên quan đến thiên thạch.

Một số từ điển tiếng Việt định nghĩa thiên thạch khác nhau, như là vẫn thạch (tiếng Anh: meteorite). Nhiều tài liệu sử dụng từ 'thiên thạch' để chỉ tiểu hành tinh (tiếng Anh: asteroid).

Một số từ điển Anh-Việt dịch lẫn lộn giữa vẫn thạch, thiên thạch cho các từ meteoroid, meteor, meteorite.

Cách đặt tên

Các thiên thạch thường được đặt tên theo địa điểm phát hiện, có thể là thành phố, thị trấn, hoặc khu vực gần đó. Nếu nhiều thiên thạch được tìm thấy ở cùng một vị trí, tên sẽ kèm theo các ký tự hoặc số để phân biệt (ví dụ: Allan Hills 77005 hoặc Dimmitt (b)). Một số thiên thạch có biệt danh khác, chẳng hạn như thiên thạch Sylacauga ở thành phố Sylacauga, quận Talladega, Alabama, Hoa Kỳ còn được gọi là thiên thạch Hodges theo tên Ann Hodges. Tuy nhiên, biệt danh này thường do các nhà khoa học và thiên văn học đặt.

Thiên thạch

Vành đai tiểu hành tinh

Khu vực giữa Sao Hỏa và Sao Mộc được gọi là Vành đai tiểu hành tinh. Hầu hết các tiểu hành tinh trong khu vực này được coi là thiên thạch, với kích thước dao động từ một viên đá nhỏ đến một quả bóng, và có thể lớn hơn 1.000 km đường kính.

Đã phát hiện hơn 5.000 tiểu hành tinh lớn nhất, và tổng số có thể lên tới hàng triệu. Có ý kiến cho rằng một số tiểu hành tinh đã bị phá hủy, nhưng nếu đúng như vậy, số còn lại đã đi đâu? Nếu tập trung lại, chúng chỉ bằng kích thước một vệ tinh nhỏ.

Không phải tất cả tiểu hành tinh đều là đá, một số chứa carbon hoặc kim loại, và có nhiều loại khác nhau. Một số tàu vũ trụ đã tiếp cận vành đai tiểu hành tinh để nghiên cứu cấu tạo của nó. Tiểu hành tinh tên Ida còn có cả một vệ tinh nhỏ của riêng mình.

Trong phim, các tiểu hành tinh thường nằm gần nhau, nhưng thực tế chúng phân tán thưa thớt trong vành đai. Nếu bạn lại gần một tiểu hành tinh, bạn sẽ không thấy những tiểu hành tinh khác xung quanh.

Khi một tiểu hành tinh được phát hiện, nó sẽ được đánh số. Tên chính thức chỉ được đặt khi các nhà thiên văn học xác định được quỹ đạo của nó. Ceres, tiểu hành tinh đầu tiên được phát hiện, đã được tìm thấy vào năm 1801.

Nhóm các tiểu hành tinh tạo nên vành đai tiểu hành tinh. Vành đai chính chứa hàng nghìn tiểu hành tinh có kích thước lớn hơn 1 km, và hàng triệu vật thể nhỏ như bụi. Dù số lượng lớn, tổng khối lượng của vành đai chính chỉ bằng khoảng 1/1000 khối lượng Trái Đất. Các tiểu hành tinh nhỏ hơn 500 m được gọi là thiên thạch. Những thiên thạch và bụi có thể va chạm với khí quyển Trái Đất, gây ra các 'cơn mưa' sao băng.

Sao chổi

Tiểu hành tinh rất khó quan sát, thường chỉ hiện lên như những điểm sáng mờ trong kính thiên văn. Nếu bạn muốn một trải nghiệm quan sát ấn tượng, hãy xem sao chổi. Trong tiếng Anh, sao chổi được gọi là comet, từ kometes trong tiếng Hy Lạp có nghĩa là 'lông'.

Sao chổi là những khối băng và bụi với đường kính vài kilômét, bay quanh Mặt Trời theo quỹ đạo hình elip. Phần lớn thời gian, chúng ở xa Mặt Trời, nơi rất lạnh khiến khối băng không bị tan. Khi tiến gần Mặt Trời, khối băng nóng lên và chuyển thành khí, tạo ra đuôi sao chổi dài hàng triệu kilômét. Tuy nhiên, cái 'đuôi' lấp lánh đó chỉ là một đám bụi nhỏ mà thôi!

Ánh sáng và các hạt từ Mặt Trời đẩy ngược về phía đuôi sao chổi, khiến nó luôn có một đuôi nhỏ hướng về phía Mặt Trời. Bạn có thể thấy một sao chổi có nhiều đuôi – một số là đuôi bụi, trong khi những đuôi khác mờ hơn là đuôi khí. Những đuôi này phản chiếu ánh sáng Mặt Trời giống như những hạt bụi trong phòng bạn lóe sáng khi có tia nắng chiếu vào.

Bụi vũ trụ

Khi sao chổi đến gần Mặt Trời, bụi từ đuôi của nó được thổi ra và hòa vào đám mảnh vỡ còn sót lại từ thời kỳ hình thành Thái Dương Hệ. Mỗi ngày, hàng nghìn tấn bụi vũ trụ rơi xuống Trái Đất, lên tới hơn 25.000 tấn mỗi năm!

Hầu hết bụi này bị tiêu hủy trong khí quyển Trái Đất do ma sát. Khi rơi với tốc độ cao, bụi ma sát với khí quyển, làm nóng lên và cuối cùng bị đốt cháy. Ma sát cũng là nguyên nhân khiến tàu con thoi và các tàu vũ trụ khác bốc cháy khi trở về Trái Đất nếu không có lớp bảo vệ.

Khi những mảnh bụi này rơi vào bầu khí quyển Trái Đất vào ban đêm, bạn có thể thấy chúng bùng cháy thành những vệt sáng gọi là sao băng. Trong những đêm quang đãng, có thể quan sát nhiều sao băng trong vòng một giờ. Những trận mưa sao băng đặc biệt nhất xảy ra khi Trái Đất đi qua đuôi hoặc đám bụi của sao chổi, tạo ra hàng chục, hàng trăm, thậm chí hàng nghìn sao băng rơi xuống.

Vụ va chạm

Các nhà thiên văn học rất quan tâm đến các thiên thạch lớn vì chúng có thể gây ra thảm họa nghiêm trọng. Những vật thể có đường kính dưới 50 m thường sẽ bị đốt cháy khi vào khí quyển, nhưng một khối đá có đường kính 1 km khi rơi xuống mặt đất vẫn đủ sức xóa sổ một thành phố. May mắn thay, vũ trụ rất rộng lớn nên khả năng xảy ra sự kiện như vậy rất hiếm, có thể chỉ vài trăm năm mới xảy ra một lần.

Chúng ta có thể thấy những dấu vết trên Trái Đất do thiên thạch gây ra. Nhiều nhà khoa học tin rằng sự tuyệt chủng của loài khủng long có thể liên quan đến một thiên thạch khổng lồ rơi xuống Trái Đất cách đây 64 triệu năm và đâm vào Trung Mỹ. Vụ va chạm này đã tạo ra một lượng bụi lớn che phủ ánh sáng Mặt Trời trong nhiều năm, dẫn đến sự chết chóc của các loài thực vật - nguồn thức ăn chính của khủng long.

Rác vũ trụ

Không phải mọi vật thể bốc cháy khi vào khí quyển Trái Đất hay rơi xuống mặt đất đều là thiên thạch. Trong 40 năm qua, chúng ta đã phóng nhiều vệ tinh và tàu vũ trụ vào không gian để phục vụ nghiên cứu và khám phá. Những mảnh vụn từ vệ tinh cũ, tên lửa, thậm chí trạm vũ trụ và chất thải từ các nhà du hành vũ trụ đang trôi nổi trên quỹ đạo. Khi chúng rơi vào khí quyển và bốc cháy, nhiều người lầm tưởng đó là sao băng.

Trong không gian, các mảnh vụn này có thể va chạm với nhau và vỡ thành những mảnh nhỏ hơn. Dù chúng nhỏ bé, nhưng vì bay với tốc độ cực kỳ nhanh, thậm chí còn nhanh hơn viên đạn, nên chúng vẫn có thể gây ra những mối nguy hiểm không thể lường trước.

Thư viện hình

• Một số hình ảnh về sao băng và thiên thạch khi rơi vào khí quyển Trái Đất

• Danh sách một số mẫu thiên thạch:

Thiên thạch

Theo một cách nhìn, thiên thạch là các mảnh vật chất (thường có các chất rắn) từ không gian bên ngoài đi vào khí quyển và rơi xuống bề mặt Trái Đất hoặc các thiên thể khác như Mặt Trăng, Sao Hỏa,...

Sau khi đi qua khí quyển và hạ cánh xuống bề mặt thiên thể, phần còn lại của thiên thạch là những mảnh vật chất còn lại.

• Vành đai tiểu hành tinh
• Sao băng
• Chondrit

Liên kết ngoài

• Thiên thạch trong Từ điển bách khoa Việt Nam
  • Thiên thạch sắt đá trong Từ điển bách khoa Việt Nam
• Thiên thạch trong Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
• Thiên thạch to bằng tòa nhà 10 tầng bay gần Trái Đất
• Thiên thạch – Wiktionary tiếng Việt
• Meteoroids and Meteorites
• Meteorite
• Meteorite - Meteorites For Sale - Meteorite Dealers