Thủy cung Thánh Mẫu

Thủy Cung Thánh Mẫu (chữ Hán: 水宮聖母) hay Mẫu Đệ Tam (chữ Hán: 母第三), Đệ Tam Thánh Mẫu (chữ Hán: 第三聖母), Mẫu Thoải (chữ Hán: 母水, chữ 'thoải' là cách đọc chệch từ chữ 'thủy') là một vị nữ thánh trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam, cai quản các miền sông nước. Trong nghi lễ cúng bái, Mẫu được gọi là Mẫu Đệ Tam Thủy Tiên.

Quan niệm dân gian

Theo tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Mẫu Thoải hiện diện khắp mọi nơi để hộ trì.

Mẫu Thoải, con gái của Bát Hải Long Vương, chính là Mẫu Thủy Phủ - người mẹ của dân cư vùng sông nước, có thể cứu giúp con dân khỏi sự lạnh giá của miền nước và đưa vong hồn lên bờ.

Vì lòng từ bi và tình yêu thương đối với con dân, bà được tôn vinh là Đệ Tam Thánh Mẫu trong tín ngưỡng Tam Tòa Thánh Mẫu.

Mẫu hiện diện trong từng giọt nước chúng ta sử dụng, trong sự sinh trưởng của chúng ta. Cây cối phát triển xanh tươi, con người khỏe mạnh nhờ vào nước mà mẹ ban tặng. Chính vì thế, công đức của Mẫu vô cùng vĩ đại.

Mẫu Thoải luôn hỗ trợ người dân khi họ di chuyển qua các vùng sông nước. Do đó, mỗi khi bước xuống đò hay qua những đoạn sông rộng, người ta thường khẩn cầu Mẫu phù hộ. Trong những lúc khó khăn, Mẫu sai các tướng sĩ lo liệu việc làm mưa, và khi có bão lũ, Mẫu lại dùng phép thuật để làm yên gió, dứt mưa. Các loài thủy quái, thủy tặc đều bị các thần tướng của Mẫu canh gác, không dám gây hại.

Trong tín ngưỡng dân gian, Mẫu Thoải được hình dung như một người mẹ hiền từ, đảm đang, suốt đời lo lắng cho con cháu nhưng lại chịu nhiều oan ức như trong các bài hát văn.

'Lẽ nào nát ngọc trầm châu

Vùi hoa dập liễu bởi câu Tam tòng...

Những điều này có đáng để nhắc đến không?

Lòng trinh của mẹ khiến đất trời chứng giám.'

Thờ cúng

Mẫu Thoải được thờ cúng tại hầu hết các đền chùa có bàn thờ Mẫu. Bà cũng được thờ làm thành hoàng ở một số vùng chuyên về nghề sông nước xưa. Ngày giỗ của Mẫu là ngày 12 tháng 6 âm lịch, khi các đệ tử làm lễ cúng tế rất trọng thể. Tại các điện thờ Mẫu, nếu có ba pho tượng nữ giống nhau về gương mặt và tư thế ngồi nhưng khác nhau về trang phục, thì bên phải là Mẫu Thượng Ngàn, ở giữa là Mẫu Liễu, và bên trái là Mẫu Thoải. Các tượng hoặc ảnh thờ Mẫu Thoải thường được mặc trang phục màu trắng.

Truyền thuyết

Mẫu Đệ Tam, con gái của Vua Bát Hải Long Vương Thủy Quốc Động Đình, đã kết duyên với Kính Xuyên, con của Vua Đất. Khi Kính Xuyên vắng mặt, bà ở nhà khâu vá và chẳng may bị kim đâm vào tay. Bà dùng tấm lụa trắng để thấm máu. Thảo Mai, thiếp của Kính Xuyên, ghen tị và nhân cơ hội giấu tấm lụa, vu oan cho bà cắt máu thề nguyền để lén lút với người khác. Kính Xuyên không tin bà giải thích, ghen tuông mù quáng, bắt bà đóng cũi và thả vào rừng cho thú dữ ăn thịt. Trong rừng, bà được muôn loài yêu quý, dâng hoa quả và nước uống. Một ngày, bà gặp Liễu Nghị, một thư sinh từ Thanh Miện. Liễu Nghị giúp bà và mang thư về Long Cung để vua cha hiểu rõ sự việc. Vua cha tức giận, sai người bắt Kính Xuyên và Thảo Mai, đồng thời cử Trưởng Tử Xích Lân đến đón bà về. Sau đó, bà được đưa về Thoải Phủ và kết duyên cùng Liễu Nghị, người được phong làm Quốc Tế Thủy Quan.

Trong các văn bản thỉnh Mẫu Thoải, có một đoạn nhắc đến câu chuyện này:

“Cung kính mời Đệ Tam Thánh Tiên

Xích Lân Long Nữ tại miền Thoải Cung

Kính Xuyên sớm kết duyên cùng Thảo Mai, tiểu thiếp gây oan uổng

Kính Xuyên không xét rõ đầu đuôi

Vàng mười nỡ để chịu khổ sao đành

Trời thương người ngay chính

Xui quan Liễu Nghị, nho sinh tìm đến…”

Ghi chép trong sử sách

Tại đồng bằng Bắc Bộ, nạn lũ lụt xảy ra thường xuyên. Khi vua Lý Thái Tổ chuyển đô từ Hoa Lư đến Thăng Long, ông đã bắt tay ngay vào việc xây dựng hệ thống đê điều. Tuy nhiên, phải đến thời vua Lý Thái Tông, công việc mới gần hoàn tất, với các đoạn đê được nối liền và có quy mô gần giống ngày nay. Trong thời gian xây dựng, lũ lụt vẫn thường xảy ra, và Mẫu Thoải đã phái các thủy thần và tướng lĩnh đến hỗ trợ các làng quanh Thăng Long, giúp dân xây đê chống lụt. Các làng như Nhật Chiêu, Quảng Bá, Tây Hồ, Yên Phụ... vẫn còn lưu giữ các thần tích về sự giúp đỡ này.

Vào thời Lê, trong niên đại Vĩnh Thọ, nước sông Hồng dâng cao, tràn vào Yên Phụ. Nhà vua phải tự mình thực hiện lễ Nam giao (lễ tế trời đất). Mẫu Thoải ngay lập tức ứng cứu, giúp dân chống lũ và đẩy lùi thủy quái.

Thời Lê Thánh Tông, vua dẫn quân xâm lược Chiêm Thành. Khi thuyền đi qua các vùng Phú Xuyên, Kim Bảng, bất ngờ gặp phải một cơn bão dữ. Vua lập đàn tràng để cầu xin sự phù hộ của các vị thần linh. Mẫu Thoải biết tin, liền cử một tướng đến giải cứu cơn bão. Khi trở về sau chiến thắng, vua tri ân, phong tướng ấy làm Thượng Đẳng Thần, lấy danh hiệu Nguyệt Nga công chúa.

Chú thích

• Mẫu Thượng Ngàn
• Bà chúa Liễu
• Mẫu Địa