Tiến hành phân tích một tác phẩm thơ từ Sách Giáo Khoa Ngữ Văn 9, tập 1 - Cánh Diều

Đề bài

Trả lời Câu hỏi trang 26 trong Sách Giáo Khoa Văn 9 - Cánh Diều 

Phân tích bài thơ “Khóc Dương Khuê' của Nguyễn Khuyến

Lời giải chi tiết

Trong lịch sử văn hóa nghệ thuật của dân tộc Việt Nam kéo dài hơn một ngàn năm, nhà thơ Nguyễn Khuyến sáng tạo ra một di sản văn hóa vô giá. Ông là nhà thơ biểu tượng của nền văn học Việt Nam, tạo nên những tác phẩm ghi lại những trải nghiệm tâm hồn, nỗi lòng sâu xa của người Việt Nam bằng ngôn ngữ trữ tình, đẹp đẽ và trong sáng. Trong số những tác phẩm ấy, không thể không nhắc đến một tác phẩm nổi tiếng: bài thơ Khóc Dương Khuê.

Tuy nhiên, mối quan hệ bạn bè giữa Nguyễn Khuyến và Dương Khuê không hẳn là một mối quan hệ hoàn hảo. Dù cùng đỗ bằng cử nhân, sau này đỗ tiến sĩ, cùng phục vụ triều đình Nguyễn, nhưng sau năm 1884, khi đất nước rơi vào tay thực dân Pháp, Dương Khuê không thể thành công như Nguyễn Khuyến. Không được phong quan cấp làng, Dương Khuê tiếp tục phục vụ triều đình nhà Nguyễn nhưng với vai trò không quan trọng, cho đến khi qua đời ở tuổi 64 (1902).

Tuy vậy, tất cả những điều này chỉ là một phần của câu chuyện. Trong lòng người Việt, nghĩa bạn là nghĩa tình. Sự ra đi bất ngờ của Dương Khuê là một cú shock thực sự cho Nguyễn Khuyến. Lúc đó, quên hết mọi thứ, ông chỉ còn biết một điều duy nhất: ông đã mất đi một người bạn thân thiết, mất đi một nguồn tình bạn quý báu không thể thay thế. Lúc đó, từ đáy lòng, từ một mối quan hệ bạn bè mà có lẽ ông cũng không thể hiểu hết sâu xa, Nguyễn Khuyến bất ngờ phát ra những tiếng than thở cảm xúc:

Bác Dương ơi, hãy dừng lại, đã đủ rồi,

Bầu trời phủ mây, lòng ta đầy tiếc nuối.

Trong hai câu thơ này, hầu như không có một chút nghệ thuật ngôn từ nào, đặc biệt là câu thứ nhất. Chỉ có nỗi đau, nỗi đau chân thành, đầy đủ, tự lực diễn thành lời. Hai từ “đã đủ” rất dân dã, tự nhiên, như là được nói ra từ miệng của một người dân quê bình dị nào đó.

Đặt vào bối cảnh xã hội mà sự “cao quý” luôn được coi là một tiêu chuẩn hàng đầu của văn học, ta càng nhận ra giá trị thật sự của sự chân thành trong tác phẩm của nhà thơ. Khi nói về cái chết, ông không dùng từ “chết”. Trời ơi, có lẽ đã đến lúc ấy rồi sao? “Đã đủ rồi... đã đủ!” Và thế là kết thúc! Đúng là như vậy! Một người quý tộc ngày xưa, khi vô tình làm rơi mất viên ngọc quý hiếm nhất trong thiên hạ, cũng chỉ có thể kêu lên đau đớn đến như vậy. Không có đau thực sự, làm sao có thể khóc một tiếng khóc sâu sắc như vậy được.

Tuy nỗi đau vẫn còn, Nguyễn Khuyến không thốt lên, tiếng khóc của người chỉ là tiếng khóc của chính mình, làm sao để tự mình nghe, tiếng khóc len vào trong lòng. Tâm hồn mình luôn giản dị, ông không thích sự ồn ào. Lúc này, ông muốn được một mình, đối diện với bạn bè, nhớ lại những kỷ niệm, nhắc lại những gì đã từng có giữa hai người. Có bao nhiêu kỷ niệm từ những ngày xa xưa:

Nhớ từ khi chúng ta cùng bước vào đời sinh viên,

Những buổi sớm sáng tôi và bác cùng nhau trải qua,

Tình bạn của chúng ta từ trước đến nay,

Khi chúng ta gặp nhau, không ai biết được đó là duyên số hay không

Đó là kỷ niệm từ khi hai người lần đầu gặp nhau trong kỳ thi tuyển sinh và cùng nhau đỗ. Nguyễn Khuyến quê ở Bình Lục, Hà Nam, Dương Khuê quê ở Vân Đình, Hà Đông, hai người hoàn toàn không quen biết nhau trước đó. Nhưng như một dấu hiệu của số phận, tình bạn đã bắt đầu từ đây.

Tâm trạng của Nguyễn Khuyến thật sự đặc biệt, gần gũi và thân mật! Đâu chỉ là “sáng sớm”, hay là 'tôi và bạn', cùng với những “hành trình bên nhau”… Nhà thơ đã thể hiện tình cảm đầu tiên của mình đến bạn: một tình yêu trọn vẹn, “yêu từ đầu đến cuối'. Với cách diễn đạt chân thành như vậy, nhà thơ gợi nhớ về những kỷ niệm khác nhau:

Đôi khi lang thang giữa những nơi xa lạ,

Âm thanh của suối vang vọng giữa dòng đèo,

Có những lúc leo trèo trên những con đường gập ghềnh,

Niềm vui của con người khi hòa mình vào tiếng nhạc của dòng sông.

Kỷ niệm giữa hai người bạn thân vô cùng đặc biệt và sâu sắc. Họ đã chia sẻ nhiều khoảnh khắc đáng nhớ, cho thấy họ có sự hợp tâm và tinh thần chia sẻ niềm vui cao cả của cuộc sống. Khi nhớ lại những kỷ niệm đó, lòng của tôi vẫn xao xuyến như tiếng suối reo vui ở những nơi xa xôi.

Những dòng thơ khiến tôi cảm thấy như đang sống lại trong những khoảnh khắc tuyệt vời, nghe tiếng đàn, tiếng hát của các nghệ sĩ đào nương. Có ai đó có thể hỏi: nhà thơ Nguyễn Khuyến lại thích hát ả đào sao? Tôi chỉ có thể trả lời: Đó là một thú vui thú vị trong xã hội phong kiến. Sự thú vị này thỉnh thoảng bị lợi dụng, nhưng trên đời này, không thiếu những điều tốt đẹp bị lợi dụng.

Dành cho nhiều người theo triết lý Nho giáo, đó là nơi để thưởng thức vẻ đẹp của âm nhạc, tiếng hát và tiếng đàn, cũng như là nơi để nuôi dưỡng tâm hồn sau những ngày sống trong thế giới của danh vọng. Vậy mà, các bài thơ được sáng tác để các nghệ sĩ đào nương trình diễn đã tạo ra cái gì?

Nguyễn Khuyến có thể không sáng tác những bài thơ như vậy, nhưng không thể phủ nhận sự quan trọng của việc thưởng thức âm nhạc và tiếng hát. Đó là niềm vui được chọn lựa, trải lòng với tiếng đàn và tiếng hát. Mối quan hệ giữa Nguyễn Khuyến và Dương Khuê là một ví dụ về sự gắn kết và tương hỗ:

Có những khoảnh khắc chúng tôi cùng nhau thưởng thức ly rượu ngon, nhấp nháp trong sự hòa quyện và cảm thấy thật thoải mái.

Trên cành xuân tươi nở hoa nồng,

Sáng tác văn chương dày công,

Mãi mãi văn vẻ, lưu truyền muôn đời.

Khi thưởng thức rượu cùng bạn, tôi sử dụng từ 'chèo”, cũng như 'đồng chèo”, điều này thật tỉ mỉ và chính xác, vì đây là cách uống rượu của những người yêu thưởng thức, không phải cách uống của những kẻ nghiện rượu. Tôi từng nói về khả năng uống rượu của mình:

Rượu nói đúng, đúng không sai

Ba chén đã cho say mê.

(Mùa thu)

Chén ngày xưa nhỏ như hạt mít, 'nhấp' như lướt nhẹ, uống thong thả, thưởng thức từng hơi thở, thấu hiểu vị đậm, hương thơm của rượu. Uống ít nhưng say mê.

Bầu rượu đầy ấm áp, tươi mới như bầu thơ, làm cho bầu thơ thêm phấn khích. 'Ắm áp bầu xuân' thật sâu lắng và sảng khoái. 'Người thanh, tiếng cũng thanh', cách uống phản ánh bản chất con người, không phải ai cũng có thể hiểu được điều đó, đặc biệt là cái cảm giác 'ấm áp bầu xuân'.

Có những ngày vui, nhưng cũng có những ngày buồn, rất buồn. Đó là những ngày mất nước. Làm phụng sự cho triều đại, chúng ta chia sẻ nỗi đau của thời đại:

Cùng chịu khổ trong những thời kỳ khó khăn

Đấu tranh không dám than trời

Bác già, tôi cũng đã già rồi

Biết thế là đủ!

Những câu thơ của Nguyễn Khuyến đọc lên nghe thật u uất, buồn thảm. 'Buổi dương cửu' chỉ thời kỳ loạn lạc dưới sự xâm lược của Pháp, nhà thơ xem đó như là một tai họa mà đất nước và dân tộc phải trải qua. Trước tai họa đó, không còn cách gì khác, chỉ còn cách rời bỏ sự nghiệp, không dám đấu tranh với số phận nữa. Như một kẻ an phận, nhà thơ nói lên sự đau đớn trong lòng.

Tự cảm thấy vô dụng, cảm thấy đã già. Đặc biệt ở câu thơ cuối, có ba từ 'thôi” lặp lại, mỗi từ mang một ý nghĩa khác nhau nhưng lại hòa vào nhau, tạo nên một tâm trạng chịu đựng nặng nề: Biết thôi- thôi - thế thì thôi. Đúng là tâm trạng của nhà thơ trước cảnh đất nước mất mát, nhưng lại không thể làm gì hơn ngoài việc từ bỏ sự nghiệp để không phục vụ kẻ thù.

Chỉ trong 16 dòng thơ, Nguyễn Khuyến đã nhắc lại một cách súc tích và đầy đủ về mối quan hệ bạn bè giữa mình và Dương Khuê, đặc biệt là sự sâu sắc và bền vững của tình bạn đó. Những kỷ niệm được nhà thơ gợi lên một cách giản dị nhưng trân trọng. Nhớ lại những kỷ niệm đó, ôn lại và suy ngẫm về tình bạn ấy, nhà thơ cảm thấy nỗi đau mà mình phải chịu hôm nay là một điều không thể hiểu nổi. Ông không bao giờ tưởng tượng được sự mất mát có thể đến vào thời điểm này. Nhớ lại:

Muốn đi qua tuổi già mà càng thêm mệt mỏi

Trước khi ba năm gặp bác một lần

Nắm tay nhau, hỏi hết mọi chuyện xa gần

Vui mừng vì bác vẫn tinh thần mạnh mẽ.

Xét về phong cách văn chương, bốn dòng thơ trên không phải là những câu thơ mới mẻ và sắc sảo, bởi chúng cứ như lời của một ông lão quê nào đó ở Hà Nam. Đúng vậy, Nguyễn Khuyến không phải là một nhà văn, ông chỉ thể hiện cảm xúc của mình! Nhà thơ còn tự trách bản thân:

Nói về tuổi tôi, tôi còn trẻ hơn bác

Tôi cảm thấy đau đớn trước bác vài ngày

Làm sao bác vội về sớm thế

Bất giác, tôi cảm thấy yếu đuối!

Chỉ khi trải qua nỗi đau thực sự, người mới có thể thốt ra những lời than thở như vậy. Như thế có gì khác biệt so với việc nói: Tại sao người mất trước tôi nhỉ? Người đã ra đi nên là tôi chứ? Từ những lời than thở này, những từ cuối cùng của đoạn thơ lộ ra sự chân thành và uất hận: Bất giác, tôi cảm thấy yếu đuối! Đối diện với sự thật của nỗi đau, nhà thơ buộc phải chấp nhận và càng thấy điều này là vô lí:

Ai cũng biết sự chán nản là không thể tránh khỏi

Chạy theo vội vã cũng không làm cho mình trở thành người ưu tú

Rượu ngon chẳng còn bạn thân

Không mua không phải vì không có tiền mà không mua.

Cái chết là một quy luật không thể phủ nhận. Tuy nhiên, trong trường hợp này, Nguyễn Khuyến vẫn thấy điều không công bằng: Cái chết của người bạn đến quá vội vã, cướp đi một người bạn thân và cùng lúc, cướp đi mọi niềm vui của ông. Câu thơ của ông phản ánh tình bạn đích thực trong cuộc sống một cách đơn giản mà sâu sắc:

Rượu ngon không còn bạn hiền

Không mua không phải vì không có tiền mà không mua

Trong hai dòng thơ, từ “không” lặp lại năm lần như những lời than thở buồn bã. Không có bạn, không có cảm giác ngon của rượu, bởi không có ai để chia sẻ niềm vui với. Không có bạn, không có động lực để sáng tác thơ, vì lý do gì?

Nghĩ đến câu thơ muốn viết

Viết cho ai, ai biết được?

Lắc đầu bằng những từ “không”, sau đó nhà thơ tiếp tục lắc đầu bằng những câu hỏi. Hỏi là để nói “không”. Thơ viết ra mà không có ai đọc, đồng cảm, thì còn viết làm gì? Âm “iết” lặp lại trong hai dòng thơ, rồi hai tiếng “ai”, hai tiếng “đưa” lặp lại như một nỗi day dứt không dứt.

Nhà thơ nghĩ về những mối tình bạn được ca ngợi trong sách vở xưa: Trần Phồn của đời Hậu Hán sau khi bạn ra đi, treo giường lên, không để ai ngồi vào cái giường chỉ dành cho bạn; Bá Nha sau khi Chung Tử Kì qua đời, không chơi đàn nữa vì không còn ai hiểu tiếng đàn. Nhà thơ cho rằng tình bạn giữa ông và Dương Khuê cũng như thế; sự mất mát của ông sau khi Dương Khuê ra đi thực sự đau đớn như vậy:

Cái giường treo đó cũng chẳng còn ý nghĩa gì

Đàn kia im lặng, tiếng đàn vẫn lơ đãng

Có thể làm gì để đền bù cho sự mất mát này không? Nhà thơ đã khẳng định rằng không. Chỉ còn cách, như người ta thường làm, là tìm cách an ủi bản thân. Biết rằng người đã ra đi không thể sống lại, rằng nước mắt cũng không giúp được gì... Nguyễn Khuyến muốn tìm sự an ủi trong những lẽ thường của cuộc sống:

Bác không còn ở đâu, dù van cầu cũng vô ích

Tôi chỉ có thể thương nhớ

Nhà thơ tự nhủ với bản thân:

Tuổi già như những hạt sương trên cành

Hơi thở khóe mắt làm lệ rơi thành dòng!

Nhà thơ tự nhủ không nên khóc, bởi tuổi già ít nước mắt, chỉ như những hạt sương mong manh, làm sao có thể khiến nước mắt tuôn chảy thành dòng được. Nhưng điều đó chỉ là lý thuyết. Nhà thơ hiểu rằng không thể dùng kỷ niệm để làm tổn thương, và hàng lệ của ông không phải do ông 'ép lấy'. Mỗi từ trong thơ ông đều thấm đẫm nước mắt, những giọt lệ từ nỗi đau to lớn, từ một tình bạn chân thành.

Có thể khẳng định rằng trong thơ Việt Nam đã có rất nhiều bài thơ thể hiện tình bạn đẹp đẽ, nhưng cho đến nay, chưa có bài thơ nào sánh bằng Khóc Dương Khuê của Nguyễn Khuyến. Điều đó bắt nguồn từ tình bạn chân thành và cao thượng của một tâm hồn. Điều đó cũng là từ một nghệ thuật diễn đạt giản dị, tự nhiên, đầy tính dân tộc, hoàn toàn phù hợp với nội dung tình cảm của bài thơ.