Tiếp nhận văn học

Tiếp nhận văn học (tiếng Đức: rezeptions) là quá trình chiếm lĩnh các giá trị tư tưởng và thẩm mỹ của tác phẩm văn học, bao gồm cả sự cảm nhận văn bản ngôn từ, hình ảnh nghệ thuật, ý tưởng, cảm hứng, quan điểm nghệ thuật, tài năng của tác giả cho đến các sản phẩm sau khi đọc: cách hiểu, ấn tượng trong trí nhớ, ảnh hưởng đến sáng tạo, phiên dịch, chuyển thể,...

Thụ hưởng từ việc tiếp nhận văn học, nhờ sự tri giác, liên tưởng, phân tích và tưởng tượng của độc giả, tác phẩm trở nên sống động, toàn diện; ngược lại, qua tác phẩm, người đọc mở rộng kiến thức, kinh nghiệm về cuộc sống, ý tưởng và cảm xúc cũng như khả năng thẩm thấu, tư duy.

Về bản chất, tiếp nhận văn học là một cuộc giao tiếp tự do, một cuộc đối thoại giữa độc giả và tác giả qua tác phẩm. Đòi hỏi độc giả tham gia bằng trái tim, tâm trí, sự quan tâm và cá tính, kiến thức và sáng tạo. Trong khi tiếp nhận văn học, người đọc có thể đắm chìm, hòa nhập và trải nghiệm tác phẩm, đồng thời duy trì sự cách biệt thẩm mỹ để nhìn nhận từ bên ngoài, để thưởng thức nghệ thuật hoặc nhận ra những điều không hoàn hảo, hoặc có cách nhìn khác với tác giả.

Tiếp nhận văn học là một hoạt động sáng tạo, thúc đẩy sự ảnh hưởng của văn học, làm cho tác phẩm văn học không ngừng phát triển, giàu có hơn trong lịch sử. Tiếp nhận văn học góp phần vào cuộc sống lịch sử của tác phẩm văn học.

Tiếp nhận văn học là một hoạt động theo quy luật. Lí luận văn học truyền thống ghi nhận rằng tiếp nhận văn học ở mức độ cá nhân phụ thuộc vào các đặc điểm cá nhân, sự nuôi dưỡng của người đọc. Tri âm là khi người đọc tiếp nhận tác phẩm theo ý định ban đầu của tác giả, kí thác là khi họ sử dụng tác phẩm để thể hiện cảm xúc và quan điểm cá nhân. Người đọc cũng có thể phát hiện ra các giá trị thẩm mỹ của tác phẩm mà không bị hạn chế bởi quan điểm của tác giả, dựa trên những ấn tượng chủ quan về tác phẩm, hoặc khám phá những ý tưởng khác hẳn với ý của tác giả.

Lí luận văn học hiện đại cũng coi tiếp nhận văn học là một hiện tượng có quy luật xã hội. Hoạt động đọc không hoàn toàn tự do. Người đọc bị hạn chế bởi văn bản tác phẩm với các ngôn ngữ, nghệ thuật, và văn hóa đã lồng ghép sẵn.

Ví dụ, người đọc phải hiểu được nghĩa của từ ngữ, biểu tượng thẩm mỹ,... Thứ hai, người đọc bị hạn chế bởi kinh nghiệm tiếp nhận từ truyền thống văn học và sự tiếp nhận các tác phẩm đã có từ trước đó. Cuối cùng, người đọc bị hạn chế bởi nhu cầu trong cuộc sống, họ mong đợi tác phẩm đáp ứng những vấn đề và hiện tượng mà họ quan tâm.

Dựa trên các quy luật này, ta có thể xây dựng một cảnh xã hội về tiếp nhận văn học, với những xu hướng tiếp nhận đa dạng. Theo quan điểm này, ta ghi nhận sự hiểu lầm hoặc cố ý hiểu sai, hiểu ngược ý tác giả, như một phần của quá trình tiếp nhận, cho thấy trạng thái tâm lý, đạo đức, trình độ văn hóa và nhu cầu tình cảm trong đời sống xã hội.

Ngược lại, ta cũng xây dựng được lịch sử của việc tiếp nhận các tác phẩm văn học lớn, với vai trò phát hiện ra những giá trị mới của chúng bởi các nhà phê bình, nhà văn có uy tín. Từ đó, ta có thể viết nên lịch sử văn học từ góc nhìn của tiếp nhận, trong đó thể hiện sự thay đổi, biến đổi của các hệ quy chiếu, các hình thức tiếp nhận và các độc giả đã ảnh hưởng đến số phận của tác phẩm.

Hiện tượng tiếp nhận văn học xác nhận vai trò tích cực, sáng tạo của người đọc trong việc khai thác giá trị văn học, thể hiện vai trò của phê bình văn học trong việc khám phá giá trị văn học và nâng cao sự hiểu biết văn hóa cho công chúng.