Buzz
TP - Trần Đức Hòa là một nhân vật lịch sử nổi tiếng ở Bình Định. Ông được chúa Nguyễn phong chức Khám lý phủ Quy Nhơn, tước Cống Quận công-một chức quan làm phó cho các Chánh hộ thu thuế. Thế nhưng gần đây nhân vật Trần Đức Hòa lại được một số nhà nghiên cứu “phong tặng thêm” nhiều chức tước, công trạng, trong đó có chức Trấn thủ Quy Nhơn với vai trò “bà đỡ” khai sinh chữ quốc ngữ…
Những thông tin “lạ”
Từ lâu, các tài liệu về triều Nguyễn (như Đại Nam liệt truyện tiền biên, Đại Nam Nhất thống chí) và gia phả họ Trần Đức ở Hoài Nhơn (Bình Định) đã ghi nhận: Trần Đức Hòa có nguồn gốc từ xã Bồ Đề, huyện Bồng Sơn, phủ Quy Nhơn, hiện nay là thôn Hy Văn, xã Hoài Sơn, thị xã Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định. Ông được chúa Nguyễn bổ nhiệm làm Khám lý phủ Quy Nhơn, và được tước chức Cống Quận công. Năm 1627, ông được ghi nhận đã phát hiện và giới thiệu nhân tài Đào Duy Từ với chúa Sãi Nguyễn Phước Nguyên…
Gần đây, trên một số phương tiện truyền thông và tại các hội thảo, có những thông tin mới về Khám lý – Cống Quận công Trần Đức Hòa, bao gồm các chức vụ và công trạng “lạ” như Tuần phủ Quy Nhơn, Trấn thủ Quy Nhơn, Tri phủ Quy Nhơn, Quan trấn tỉnh Quy Nhơn, và vai trò là “bà đỡ” trong việc phát triển chữ quốc ngữ…
PGS.TS Đỗ Bang, người từng là Chủ biên tập của Địa chí Bình Định (NXB Đà Nẵng – 2006), đã đưa ra thông tin mới về Khám lý Trần Đức Hòa. Ông cho biết: “Năm 1618, Khám lý Trần Đức Hòa đã mời giáo sĩ Borri đến thành lập giáo xứ ở phố Nước Mặn”. Tương tự, linh mục Võ Đình Đệ đã ghi nhận trong cuốn Bình Định với chữ quốc ngữ (NXB Tổng hợp TPHCM - 2016): “Sự phát triển ban đầu của chữ quốc ngữ là do những linh mục Dòng Tên truyền bá giáo lý cho người Việt. Trong số đó, ông Trần Đức Hòa, quan phủ Quy Nhơn, là một trong những người đầu tiên”.
Tương tự, trong tập sách Một số vấn đề về chữ quốc ngữ (NXB KH-XH và tạp chí Xưa & Nay–2020), tác giả Nguyễn Thanh Quang viết: “Trần Đức Hòa là Tuần phủ khám lý phủ Quy Nhơn… Đặc biệt là sự đóng góp mang tính quyết định của quan trấn thủ Quy Nhơn Trần Đức Hòa”.
Trong cuốn Chữ quốc ngữ - Từ Nước Mặn đến Làng Sông (NXB Đồng Nai – 2016), nhà sử học Phan Huy Lê cho biết: “Chữ Quốc ngữ đã bắt đầu xuất hiện ở Nước Mặn, thuộc phủ Quy Nhơn, nhờ sự đóng góp của Khám lý (như Trấn thủ) Trần Đức Hòa. Điều này được miêu tả rất cụ thể trong sách của Borri”. Còn nhà sử học Dương Trung Quốc, khi giới thiệu về tập sách Một số vấn đề về chữ quốc ngữ thì khẳng định:“Đặc biệt, trong hành trình chữ viết của tiếng Việt… có sự đóng góp không nhỏ của đất và người Bình Định… Đó là việc quan Trấn thủ Quy Nhơn -Trần Đức Hòa, các văn nhân tại Nước Mặn”…, v.v…
Trong bài viết của báo Tiền Phong điện tử ngày 30/10/2023, về những nhầm lẫn và ngộ nhận liên quan đến Khám lý Trần Đức Hòa, đã được chỉ ra là sai sót. Thật đáng tiếc khi những tác giả và cơ quan liên quan không có phản hồi. Hiện tại, tại Trung tâm Lưu trữ lịch sử (LTLS) tỉnh Bình Định, đang tổ chức triển lãm Sự hình thành chữ quốc ngữ tại Bình Định, kéo dài đến cuối tháng 6/2024. Trong triển lãm này, vẫn tiếp tục được nhấn mạnh về vai trò của Khám lý Trần Đức Hòa là người chơi vai trò quan trọng trong việc phát triển chữ quốc ngữ tại Bình Định, với vai trò là Tuần phủ/trấn phủ Quy Nhơn. Mới đây nhất, trong tạp chí Xưa và Nay (Hội Khoa học lịch sử Việt Nam số 560 tháng 2/2024) có bài viết của tác giả Nguyễn Công Thành, với tiêu đề Chức quan, phẩm tước của Trần Đức Hòa qua sử liệu, cũng đã làm rõ điều này.
Khám lý Trần Đức Hòa và Tuần phủ Quy Nhơn là hai người khác nhau!
Trong bài viết Chức quan, phẩm tước của Trần Đức Hòa qua sử liệu, tác giả Nguyễn Công Thành đã trích dẫn từ sách Đại Nam nhất thống chí, và từ đó phân tích rằng “Chức quan đứng đầu phủ Quy Nhơn có thể là “Tuần phủ khám lý”, “Tuần phủ và Khám lý”, thậm chí có thể là “Tuần phủ hoặc Khám lý”. Điều này đã làm nảy sinh câu hỏi: “Khám lý Trần Đức Hòa có thể là viên quan đứng đầu phủ Quy Nhơn (province de Pulucambi) như ghi chép của Borri hay không?”.
Trên thực tế, sách Tường trình về khu truyền giáo Đàng Trong của giáo sĩ người Ý Christoforo Borri không bao giờ đề cập đến quan Tuần phủ Quy Nhơn là Trần Đức Hòa. Dù có một số thông tin về gia đình, năm mất... nhưng sách không ghi tên. Điều này tạo ra lỗ hổng để suy diễn rằng Tuần phủ Quy Nhơn có thể là Trần Đức Hoà.
Đại Nam nhất thống chí cũng xác nhận: “Năm Nhâm Dần Thái Tổ Gia Dụ Hoàng Đế thứ 45 (Lê Hoàng Định thứ 2 – 1602) đổi phủ Hoài Nhân thành phủ Quy Nhơn (Nhơn), đặt các chức Tuần phủ, Khám lý, vẫn lệ vào dinh Quảng Nam”. Điều này chỉ ra rằng Tuần phủ và Khám lý là hai chức vụ khác nhau. Theo quy định của nhà Nguyễn, Tuần phủ thuộc Văn giai, còn Khám lý thuộc Võ giai. Chức Tuần phủ nằm trong hàm Tòng nhị phẩm, trong khi Khám lý nằm trong hàm Tòng thất phẩm…
Như vậy, Trần Đức Hòa là Khám lý - Cống Quận công, không bao giờ là Tuần phủ Quy Nhơn. Bia mộ của ông ở Hoài Nhơn từ lâu đã ghi rõ: “Cống quận công Trần Đức Hòa – Khám lý phủ Quy Nhơn”.
Ngoài ra, có nhiều điểm khác biệt giữa Khám lý - Cống Quận công Trần Đức Hòa và viên quan Tuần phủ quản lý Quy Nhơn trong giai đoạn đó, chỉ ra rằng họ không phải là một người.
Về quê hương: Các nguồn sử liệu và gia phả Trần Đức cho biết Trần Đức Hòa sinh sống tại xã Bồ Đề, huyện Bồng Sơn, phủ Quy Nhơn. Tuy nhiên, theo Christoforo Borri, quê quán của quan Tuần phủ Quy Nhơn nằm ở Chifù (tiếng Ý là Ky Su) - Nước Mặn, hai địa điểm cách nhau khoảng 70 km. Về năm sinh và năm mất: Theo nhiều nguồn sử liệu, bao gồm cả Đại Nam Thực Lục, Trần Đức Hòa vẫn sống vào năm Đinh Mão (1627) và tham gia việc tiến cử Đào Duy Từ lên chúa Sãi... Tuy nhiên, theo Borri, quan Tuần phủ Quy Nhơn đã qua đời vào năm 1619.
Về gia đình: Theo gia phả tộc Trần Đức, Trần Đức Hòa không có anh chị em; tuy nhiên, theo Borri, gia đình của quan Tuần phủ có một số anh chị em, trong đó có một người chị gái. Theo sử sách triều Nguyễn và gia phả họ Trần Đức, Khám lý Trần Đức Hòa có một người con gái tên là Trần Thị Chế, quê ở Bồ Đề (Bồng Sơn), kết hôn với Đào Duy Từ. Trong khi đó, theo Borri, con gái của quan Tuần phủ Quy Nhơn quê ở Nước Mặn, lấy chồng là Sứ thần triều Nguyễn và từng đi sứ Cao Miên. Cả con gái và con rể của quan Tuần phủ đều theo đạo Công giáo, với tên thánh là Ursula cho con gái và Ignatio cho con rể...
Theo sử sách và gia phả họ Trần Đức, Khám lý Trần Đức Hòa có một người con trai tên là Trần Đức Nghi, làm Phó Đề đốc phủ Quy Ninh. Tuy nhiên, theo Borri, người con của quan Tuần phủ Quy Nhơn (không phải Trần Đức Hòa) từng giữ chức Hiệp Trấn. Sau khi quan Tuần phủ Quy Nhơn qua đời vào năm 1619, người con này được cử làm Phó Tuần phủ và sau 3 năm thì tiếp quản chức vụ của cha là Tuần phủ Quy Nhơn...
