[Tóm tắt & Đánh giá sách] “Hà Nội Băm Sáu Phố Phường”: Những Hạt Bụi Vàng Trên Đất Kinh Kỳ

“...Phồn hoa thứ nhất của Long thành

Phố phường vẫn mắc mớ, đường vẫn xoay quanh như trận cờ

Người trở về vẫn nhớ cảnh ngẩn ngơ

Bút hoa nguyện ghi lại những vần thơ lưu truyền.”

Nhiều nhà văn đã viết về Hà Nội, mảnh đất kinh kỳ ngàn năm văn hiến với vẻ đẹp trữ tình, khiến trong lòng ai cũng nhớ mãi một mối tình muôn thuở. Thạch Lam cũng góp phần vào tuyển tập ghi chép về Hà Nội của các văn nhân, thi nhân, một phần đẹp, thơ, ấm áp, đọng lại trong linh hồn hòa mình với từng nhịp thở của đất Thăng Long cổ kính, với tất cả nỗi yêu thương, trân trọng, nhớ nhung của nhà văn qua tập bút ký “Hà Nội băm sáu phố phường”.

Thạch Lam - người con Hà Thành viết về Thủ đô

Sinh năm 1910, in tập truyện ngắn đầu tiên năm 1937 và ra đi năm 1942, cuộc đời văn của Thạch Lam chỉ kéo dài khoảng 5 - 6 năm, nhưng thời gian ngắn ngủi đó cũng đủ để ông trở thành một trong những cây bút tiêu biểu nhất của văn học Việt Nam giai đoạn trước Cách mạng Tháng Tám.

Tên thật của ông là Nguyễn Tường Vinh, là em ruột của hai nhà văn Nhất Linh và Hoàng Đạo, hai thành viên của nhóm Tự lực văn đoàn. Sau khi đỗ Tú tài, Thạch Lam rời bỏ giảng đường và quyết định làm báo cùng hai anh em. Ông được phân công biên tập cho tuần báo Phong hóa và tờ Ngày nay.

Ngòi bút sáng tạo của Thạch Lam đã tạo ra nhiều tác phẩm ghi dấu sâu trong lòng người yêu văn Việt Nam, với một giọng văn độc đáo. Những tác phẩm như “Nhà mẹ Lê”, “Hai đứa trẻ”, “Sợi tóc”, “Gió lạnh đầu mùa”, “Dưới bóng hoàng lan”,... đã trở thành những tác phẩm kinh điển. Trong thế giới văn chương, Thạch Lam không gay gắt như Nam Cao hay Vũ Trọng Phụng, không sầu não chìm đắm trong thế giới văn chương như các nhà văn của Tự lực văn đoàn, mà ông tiến vào làng văn học hiện đại với một dáng vẻ khiêm nhường và những bước chân nhẹ nhàng, từ tốn, yên bình trong từng câu chữ. Các tác phẩm của ông thường có cấu trúc đơn giản, không có cốt truyện rõ ràng, mà chỉ nương theo cảm xúc của nhân vật. Chính vì thế, Thạch Lam mới có cơ hội miêu tả cẩn thận, tỉ mỉ những chi tiết nhỏ bé, giản dị và đẹp đẽ như mái nhà, gốc cây ở nơi làng xóm.

Thế Lữ có nhận xét rất tinh tế về người bạn văn mà ông yêu thích.

Nếu nhắc đến Thạch Lam mà không nhắc đến tập bút ký Hà Nội băm sáu phố phường, đó là một sơ suất lớn. Tập bút ký không chỉ đề cập đến ba mươi sáu con phố, những biểu tượng của Hà Nội trong văn chương mà còn chứa đựng tình yêu của nhà văn dành cho đất Long thành, là bức tranh toàn cảnh về Hà Nội và những chi tiết thân thương của mảnh đất kinh kỳ.

Khu phố cổ Hà Nội

Hà Nội băm sáu phố phường là cách gọi thân thuộc cho khu vực đô thị cổ, là trung tâm đô thị lịch sử, nơi diễn ra nhiều sự kiện quan trọng. Những con phố này tập trung nhiều giá trị về văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng của người dân Hà Nội.

Thạch Lam sinh ra và qua đời tại Hà Nội. Hà Nội là quê hương của ông, tâm hồn Thạch Lam luôn gắn bó với đất Hà thành thân thương. Ông yêu thích thành phố này như người Pháp yêu Paris, người Anh quý London hay người Tàu lưu luyến Thượng Hải. Từ lời tựa, tác giả đã truyền đạt những tình cảm sâu lắng và yêu thương đặc biệt dành cho quê hương.

Từ đó, độc giả cùng Thạch Lam đắm chìm trong hồi ức của phố phường Hà Nội, tìm lại vẻ đẹp cổ kính của Thăng Long. Ông là nghệ sĩ tài hoa đã lang thang qua các con phố cổ để tận hưởng từng chi tiết, từng tên gọi tiếng Pháp độc đáo của các cửa hàng may áo, thể hiện sự tinh tế và hiện đại. Nhà văn có thể cảm thấy bất mãn khi các biển hiệu chỉ giao thiệp bằng tiếng Pháp, nhưng cũng thấu hiểu sự đổi thay trong thời đại.

Theo Thạch Lam, không còn gì giữ lại từ Hà Nội xưa trở về trước 60 năm. Đây là sự tiếc nuối của một nhà văn khi nhìn thấy thành phố thay đổi, những con phố cổ bị thay thế bởi những con phố rộng lớn, làm mất đi sự yên bình cho những cuộc dạo chơi và những khoảnh khắc ngắm nhìn vẻ đẹp. Thạch Lam chọn giữ lại vẻ đẹp bình dị của Hà Nội, vẻ đẹp mà ông biết rằng sẽ không bao giờ thay đổi.

Thạch Lam cảm thấy thất vọng khi các công trình cổ kính như đền Ngọc Sơn và đền Quán Thánh bị thay đổi bởi những trang trí mới mẻ mà ông cho là không phù hợp, làm mất đi vẻ đẹp của chúng.

Tuy nhiên, nhà văn vẫn đầy yêu thương với Hà Nội, dẫn chúng ta đi qua các con phố như Hàng Bông, Hàng Quạt, Hàng Trống, đến đền Bạch Mã, Hàng Buồm, Hàng Ga, Cửa Bắc và trở lại Hàng Gai, Mã Mây, Hàng Buồm để tận hưởng không khí của thành phố và người dân Hà Nội.

Thạch Lam đã ngắm nhìn, nếm trải và lắng nghe Hà Nội từ lâu. Và cuối cùng, ông ngồi lại và viết về Hà Nội của mình.

Quà Hà Nội:

“Quà Hà Nội vẫn luôn được trân trọng và kính trọng. Ở các vùng quê, món quà từ Hà Nội là biểu tượng của sự mong đợi và lòng quý trọng của người trao. Dân làng mang về đền thờ cha mẹ vào ngày giỗ, hoặc các bà mẹ mang về cho con cái khi đi làm, còn chồng làm việc Nhà nước thì mua quà cho cô vợ mới cưới… Nhiều ý tốt lành được gửi trọn trong món quà Hà Nội, là biểu tượng của sự sang trọng và tinh tế của thành phố.”

Thạch Lam dành nhiều tâm huyết cho việc viết về thức quà, để thấy rằng ẩm thực độc đáo của Hà Nội cũng thể hiện sự tinh tế và sâu sắc. Từ những món quà nổi tiếng như bánh cuốn Thanh Trì, cốm làng Vòng, bánh cốm, bánh xu xê Than... đến những món ăn thông thường khác như bún chả, phở, xôi, cháo, cơm nắm, bún ốc, miến lươn, bún riêu... tất cả đều là những kỷ niệm thân thương của người Hà Nội.

Thạch Lam đã thưởng thức và mô tả hương vị của các món ăn này một cách tinh tế, truyền cảm qua những từ ngữ dễ thương và duyên dáng. Từ bánh cuốn Thanh Trì mỏng như tờ giấy, đến bát phở nồng nàn và thơm phức, ông đã tạo ra một cuộc hành trình ẩm thực sống động dưới ngòi bút của mình.

Tác giả không chỉ tả ra các đặc điểm của từng món ăn mà còn nhận biết được sự khác biệt trong cùng một loại món. Sự thay đổi trong cách làm phở, hay sự cải tiến trong bánh đậu xanh, tất cả đều thể hiện sự yêu thương của Thạch Lam đối với ẩm thực Hà Nội.

Dòng văn về bún chả Hà Nội của tác giả sẽ chắc chắn trở thành phần văn đáng nhớ trong lòng nhiều người. Bằng lối viết đơn giản nhưng sâu sắc, ông đã khiến người đọc muốn bỏ sách lại ngay lập tức để đi thưởng thức một bát bún chả - “Khói mơ màng như sương ở chân núi, giọt mỡ chả rải trên lửa đỏ như một hơi thở dài và tiếng quạt nhẹ nhàng vang vọng như lá cây rung động, món bún chả khiến ai cũng mê mải, không chỉ vì dạ dày mà còn vì sự quyến rũ đầy mê hồn, nếu không phải là mê bụng.”

Ông coi việc sáng tạo ra một món ăn ngon như thế là một nghệ thuật, và tiếc nuối về việc “tên của người nghệ nhân ấy bị lãng quên, không được ghi vào sổ vàng của những danh nhân “đạo văn” - khi món ăn không chỉ làm no bụng mà còn phải ngon, phải đẹp, phải khiến người ta “thành thi sĩ”.

Cốm - Món quà của lúa non

Khi nhắc đến Hà Nội và băm sáu phố phường, ai cũng sẽ nhớ đến đoạn văn đẹp đẽ, đầy tinh tế trong sách giáo khoa Ngữ Văn, mà ai đã đọc một lần cũng khó quên. Đó là những dòng chữ tuyệt vời, chứa đựng cảm xúc sâu lắng và hòa hợp với thiên nhiên của Thạch Lam, khi viết về một trong những đặc sản nổi tiếng nhất của thành phố.

“Cơn gió thu nhẹ nhàng lướt qua vùng sen trên hồ, hòa mình vào hương thơm của lá, như là dấu hiệu của một mùa đặc biệt, của một món quà thanh lịch và trong sáng. Bạn có thấy, khi đi qua những cánh đồng xanh mướt, với những cọng lúa non xanh mượt, bạn có ngửi thấy mùi thơm của lúa non không? Trong vỏ xanh kia, có một giọt sữa trắng thơm phức, mang hương vị của hoa cỏ. Dưới ánh nắng, giọt sữa dần cứng lại, và bông lúa càng ngày càng cong, nặng vì chất quý và sạch sẽ từ trời cao.”

Đối với Thạch Lam, cốm không chỉ là một món quà, mà còn là biểu tượng của sự tinh tế và kỳ diệu của thiên nhiên. Chỉ khi được 'người có chuyên môn' thu hoạch và chế biến qua những công đoạn 'bí mật và kỹ lưỡng' của những bàn tay tài năng làng Vòng, những hạt lúa non mới trở thành những viên cốm mềm mịn, thơm ngon đặc biệt. Cốm là món quà của mùa thu, là 'món quà đặc biệt của quê hương, là sản phẩm của những cánh đồng lúa màu xanh bát ngát, mang hương vị của sự giản dị và tinh khiết của vùng quê Việt Nam.'

Những đoạn văn thơ mộng, êm đềm, như là lời ru của mẹ, như lời tâm sự của người chị về những món ăn ngon lành, vô giá của đất kinh đô đã mang lại cho chúng ta nhiều kỷ niệm về quá khứ xa xôi, những kỷ niệm mà giờ đây đã qua đi. Chúng ta không thể nào thấy được 'cô gái bán cốm xinh xắn, mặc đồ gọn gàng, với dấu hiệu đặc trưng là cái gánh hai đầu cong như một chiếc thuyền rồng...' Có thể là khó khăn, hoặc có thể chúng ta không bao giờ thấy được nữa những gánh hàng rong hiện diện trên đường phố và con hẻm nhỏ của Hà Nội.

Với Thạch Lam, quà không chỉ là thức ăn. Viết về ẩm thực cũng là viết về vô số câu chuyện, về những cuộc sống không tên tuổi hoặc những người luôn ghi nhớ bên cạnh những món quà đáng yêu đó. Đó là hương vị của đất và con người Hà Nội, bởi món quà cũng như con người ở đây. Có những món quà ăn một lần làm cho người ta nhớ mãi, không chỉ vì chúng ngon mà còn vì chúng đặc biệt, hoặc có những món quà chỉ cần một nụ cười vì sự lạ lùng của trẻ con Hà Nội. Ngay từ thời đó, nhà văn đã cảm thấy buồn bã và một chút mệt mỏi khi 'sự hiểu biết và sự tận hưởng của những người trong giới văn chương đã suy giảm, không còn sắc sảo và giàu ý nghĩa' và đến bây giờ, chúng ta không biết nơi nào để tìm lại những vẻ đẹp cổ kính ấy nữa.

Những người Hà Nội

Dạo chơi trong phố cổ Hà Nội cùng với tập bút ký của mình, chúng ta thấy rất nhiều nhân vật vô danh, những con người Hà Nội, như cô gái bán hàng rong, những người khách, những người bán hàng phở,...ngòi bút của nhà văn đã đi qua bao nhiêu thế hệ và chỉ lấy đi của họ một chút phần, nhưng đủ để tạo ra một bức tranh sâu sắc, lấp đầy tâm hồn của Hà Nội.

“Một hàng nước thu hút với những món quà bánh mỳ hấp dẫn, nhưng đôi khi cũng thu hút với sự dễ thương của chủ hàng. Chủ hàng nước Việt Nam, dù là dưới bóng cây, trên cánh đồng lúa, hay dưới mái hiên của phố phường, ở mọi nơi, nụ cười của chủ hàng là sợi dây kết nối tất cả mọi người. Chủ hàng nước Việt Nam, từ ngày xưa đến nay đã chiếm vị trí quan trọng trong lịch sử và văn hóa…”

Trong bức tranh đó, không thể không nhắc đến các chủ hàng rong, không thể không nhắc đến những món quà ngon lành và đẹp đẽ của Hà Nội, vẻ thanh lịch và quyến rũ của họ. Nhưng những chủ hàng nước cũng gợi lên cho chúng ta nhiều hơn thế, về một Hà Nội dịu dàng, trang nhã: các chủ hàng cơm nắm, cô Dần hàng nước, chị hàng cốm xinh xinh, chị bán bún ốc, bà cụ bán xôi, ba bà cháu bán bánh cuốn, chị bán chè đỗ đen,...đều gợi nhớ về hình ảnh của phụ nữ Việt Nam, chăm chỉ và chu đáo, là người vợ, người chị, người bà, người mẹ chăm chỉ, biết hy sinh. Và tất nhiên, Thạch Lam cũng mong muốn sự thanh nhã và quyến rũ đó sẽ được giữ gìn và kế thừa, “truyền lại mãi mãi hương vị dân dã và tinh tế của các chủ hàng nước cùng với các chủ hàng xén kĩu kịt đi chợ Đông, chợ Đoài, là điều tinh tế và truyền thống của Việt Nam từ ngàn xưa đến nay.”

Người ta thường nói, người Hà Nội tinh tế, thanh lịch và duyên dáng. Nhưng sự tinh tế đó không chỉ thể hiện qua những cô tiểu thư sống trong biệt thự cao cấp mà còn thể hiện qua những người làm nghề, những người làm ra những món quà nổi tiếng. Những món ăn “ngon lành và thanh nhã” không thể tạo ra từ sự làm qua loa, bừa bãi mà phải từ sự khéo léo, tận tâm, yêu nghề của những người làm ra bánh cuốn Thanh Trì “mỏng như giấy và trong như lụa”, làm cốm làng Vòng dẻo và thơm, “cháo hoa quánh mùi gạo thơm, xôi nồng mùi nếp mới”,...

Sự tận tâm và kiên nhẫn, sự tỉ mỉ và khéo léo của người Hà Nội đã biến việc sáng tạo ra những món ăn thành nghệ thuật ẩm thực, và từ đó, những bánh cốm, bánh xu xê đó đã trở thành di sản quý báu được truyền lại từ đời này sang đời khác.

Hà Nội và những người Hà Nội đối với Thạch Lam là vô cùng quý báu, nhưng ông cũng chỉ ra những điểm yếu và những thay đổi vội vã của thủ đô: vì những người biết ăn ngày càng ít đi và những kẻ chỉ thích đi theo xu hướng làm giả ăn thật ngày càng nhiều, và các món quà cũng không giữ được bản sắc truyền thống như trước nữa.

Nhân dịp đọc lại về Hà Nội băm sáu phố phường

Trên những trang giấy, Hà Nội của Thạch Lam là một thành phố đầy biến động và khó khăn. Nhưng giữa những khó khăn ấy vẫn hiện hữu sự ấm áp, niềm yêu thương cuộc sống và niềm tin vào điều tốt lành. Đó là cái đẹp của văn chương Thạch Lam và cũng là cái đẹp của tâm hồn Hà Nội. Những dòng văn của ông không chỉ lưu giữ vị ngọt của các món ăn Hà Nội mà còn ghi lại những ký ức về những con người Hà Nội xưa, với tâm hồn đơn giản, mộc mạc và thơm phức. Điều đó làm cho người đọc mong chờ, hy vọng rằng một ngày nào đó, vẻ đẹp ấy sẽ trở lại, giống như người lưu lạc mong ngày về Hà Nội, trong hương vị của mùa thu.

Tóm tắt bởi: Quýt Ướp Lạnh - Bookademy

Hình ảnh:  Quýt Ướp Lạnh