Top 7 Tín ngưỡng Dân gian Quan trọng tại Việt Nam

Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên là nét đẹp văn hóa ấn tượng của người Việt, thể hiện lòng kính trọng và hiếu thảo. Bàn thờ gia tiên không chỉ là nơi giao lưu giữa thế hệ cõi âm và cõi dương mà còn là biểu tượng của đạo lý làm người. Thông qua bài vị, bát hương, đèn vàng, mâm ngũ quả, người Việt kết nối tâm linh với tổ tiên, thể hiện lòng biết ơn và nhớ đến công ơn của ông bà, cha mẹ. Đây không chỉ là truyền thống mà còn là giáo lý dạy con cháu giữ gìn tình cảm gia đình và những giá trị tốt đẹp của xã hội.

“Tu đâu cho bằng tu nhà

Thờ cha kính mẹ mới là chân tu”

Thờ cúng tổ tiên - biểu tượng của lòng hiếu thảo, làm nên đẹp đẽ của nền văn hóa Việt.

Tín ngưỡng phồn thực ('Phồn': nhiều, 'thực': nảy nở) là mong đợi sự sinh sôi nảy nở, kết hợp với hành vi giao phối, tượng trưng cho sự thăng tiến và phát triển. Xuất phát từ nền kinh tế nông nghiệp, tín ngưỡng này phản ánh mong muốn của cộng đồng nông dân về một cuộc sống thịnh vượng, mùa màng bốn bề. Những biểu tượng âm - dương, đất - trời, non - nước thể hiện sự cân bằng giữa tự nhiên và con người, quan hệ sinh thực khí tự nhiên để duy trì và phát triển cuộc sống. Tín ngưỡng này độc đáo, nổi bật với tục thờ cơ quan sinh dục và hành vi giao phối, coi đó là phần quan trọng của sự sinh sôi, nảy nở của giống nòi.

Tín ngưỡng thờ Mẫu là một tín ngưỡng lâu dài và phổ biến tại Việt Nam, phản ánh lòng biết ơn đối với người phụ nữ, người mẹ. Nguồn gốc của tín ngưỡng nằm trong văn hóa nông nghiệp lúa nước, liên quan đến các hiện tượng tự nhiên như trời, đất, sông, nước, núi, rừng,...

Việt Nam có khoảng 75 vị nữ thần, nổi bật như mẫu Liễu Hạnh ở miền Bắc, Thiên Y A NA Diễn Phi Chúa Ngọc ở miền Trung, và Linh sơn Thánh Mẫu (Bà Đen) ở miền Nam.

Trong quá trình phát triển lịch sử, tín ngưỡng thờ Mẫu có Tam phủ và Tứ phủ:

• Mẫu Thượng Thiên (Thiên phủ) cai quản miền trời với biểu tượng của mây, mưa, sấm, chợp,... áo màu đỏ.
  
• Mẫu Thượng Ngàn (Nhạc phủ) cai quản miền rừng, áo màu xanh lá.
• Mẫu Thoải (Thoải phủ) cai quản miền sông nước, áo màu trắng.
• Mẫu Địa (Địa phủ) cai quản miền đất đai, áo màu vàng.

Năm 2016, 'Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ' của người Việt được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Tam phủ bao gồm Thiên phủ (cõi trời), Nhạc phủ (miền rừng), Thoải phủ (miền sông nước), và Địa phủ (cõi đất).

Tứ bất tử là tên gọi chung cho bốn vị Thánh vĩnh cửu trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam: Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên Vương, Chử Đồng Tử và Công Chúa Liễu. Các Thánh này thể hiện ước mơ và nguyện vọng của nhân dân Việt Nam.

• Ở đầu bảng Tứ bất tử là Thánh Tản Viên. Truyền thuyết kể rằng ông là Sơn Tinh, làm rể Vua Hùng, và tham gia chiến tranh với Thủy Tinh, tượng trưng cho lòng kiên trì chinh phục tự nhiên và đánh bại thiên tai.
• Phù Đổng Thiên Vương (Thánh Gióng) là anh hùng đánh giặc Ân, xuất thân từ làng Phủ Đổng, tỉnh Bắc Ninh. Thánh Gióng biểu tượng cho ý chí kiên cường chống lại giặc ngoại xâm.
• Chử Đồng Tử từ Chữ Xá, Bắc Ninh, con trai của ông Chử Cù Vân, thường được tôn là Chử Đạo Tổ. Chử Đồng Tử đại diện cho tình yêu, hôn nhân, và sự giàu có, sung túc.
• Công Chúa Liễu Hạnh ở làng Vân Cát, Nam Định, con gái của Lê Thái Công. Bà là biểu tượng của cuộc sống phồn vinh và tinh thần sáng tạo.

Bốn Thánh này thể hiện sự kiên cường, bất khuất của dân tộc Việt Nam trong tâm thức dân gian.

Tín ngưỡng thờ Thành hoàng là phong tục thờ cúng lâu đời của cư dân nông nghiệp Việt Nam. Xuất phát từ Trung Quốc, tín ngưỡng này sau đó đã hòa quyện với văn hóa bản địa tạo nên đặc trưng riêng. Thành hoàng, từ chữ hán 'Thành' biểu tượng cho tòa thành, 'hoàng' là ánh sáng bao quanh tòa thành, khi ghép lại tạo thành tên của vị Thần, Thánh bảo vệ và che chở cho tòa thành.

Thành hoàng có thể là Thần núi, Thần sông, Thần đất,... hoặc là tổ nghề, anh hùng dân tộc. Với người dân làng, Thành hoàng là vị thần bảo hộ cho cả làng. Thần thường ngự trị tại đình làng, mang lại mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt lành, cùng với sự an khang thị vượng cho cả làng. Thành hoàng không chỉ là biểu tượng của kỷ luật và hình phạt, mà còn mang giá trị nhân văn sâu sắc.

Đình là nơi thờ Thành hoàng, đồng thời là không gian sinh hoạt văn hóa và tôn giáo, là trung tâm hành chính của làng. Lễ hội liên quan đến Thành hoàng là bức tranh sinh động của lòng biết ơn, lòng tôn kính và kỷ niệm công đức của những người có công với làng, đất nước. Việc duy trì tín ngưỡng thờ Thành Hoàng giúp củng cố đoàn kết trong làng, tộc họ và khắp đất nước, góp phần giáo dục thế hệ trẻ về lòng biết ơn đối với tổ tiên, quê hương và đất nước.

Thờ cúng các vị Thần để bảo vệ gia đình là một tập tục quen thuộc không xa lạ với người Việt Nam. Nếu thờ cúng Tổ tiên là trách nhiệm chính, thể hiện lòng thành kính của con cháu đối với ông bà, thì thờ cúng các vị thần như Thổ công, Thần tài, Quan công,... đóng vai trò bổ sung, thể hiện những ước vọng khác của gia chủ.

Thần tài và ông Địa (Thần Tài) là hai vị thần được thờ cúng phổ biến tại Việt Nam. Từ các ngôi chùa, đình, ám, miếu,... đến hộ gia đình và đặc biệt là các cửa hàng buôn bán, mọi người đều thờ thần Tài. Thần Tài được tôn vinh vì khả năng mang lại tài lộc, cuộc sống phồn thịnh, mua bán thuận lợi,... Theo truyền thống, Mùng 10 tháng Giêng âm lịch là ngày Vía Thần Tài.

Ngoài Thần tài, Thần Trời, Thần Mặt Trăng, Thần các Vì Sao, ông Thần Sấm và bà Thần Sét, ông Thần Bão và bà Thần Lốc,... là những vị thần bảo trợ trong tín ngưỡng dân gian tại một số vùng miền. Những thần này thường đảm nhận vai trò che chở gia chủ khỏi sự quấy rối của ma quỷ, ác thần và đồng thời bảo vệ khỏi những rủi ro trong cuộc sống, mang đến may mắn và bình an.

Với một đất nước chất ngất văn hóa nông nghiệp lúa nước, sùng bái tự nhiên đã trở thành phần không thể thiếu. Người Việt tin rằng, thiên nhiên chính là mẹ, là hình tượng của vị Nữ thần vạn năng mang lại no ấm, trù phú và bảo hộ cho từng con người. Do tác động của tín ngưỡng phồn thực, các vị Thần không chỉ là những cô gái trẻ đẹp, mà còn là những bà mẹ, những Mẫu thân thương.

Bà Trời, Bà Đất, Bà Nước - những nữ thần cai trị các hiện tượng tự nhiên, quan trọng nhất đối với cuộc sống của những người làm nông nghiệp lúa nước. Họ được tôn thờ dưới hình thức tín ngưỡng Tam phủ, Tứ phủ với Mẫu Thượng Thiên (Bà Trời), Mẫu Địa (Bà Đất), Mẫu Thoải (Bà Nước).

Chưa kể đến các bà Mây - Mưa - Sấm - Chớp, những hiện tượng đóng vai trò quan trọng trong cuộc sống nông dân. Khi Đạo Phật đến Việt Nam, nhóm nữ thần Mây - Mưa - Sấm - Chớp được thích nghi thành hệ thống Tứ pháp: Pháp Vân (Mây), Pháp Vũ (Mưa), Pháp Lôi (Sấm), Pháp Điện (Chớp).

Người Việt là dân tộc đa dạng trong việc thờ cúng các vị thần có nguồn gốc từ động vật, thực vật. Dựa trên cuộc sống nông nghiệp, họ tôn sùng những con thú như cóc, chó, cá, hạc, rồng (kết hợp của cá sấu, rắn),... Thực vật quan trọng nhất là lúa được thờ là Thần Lúa, Hồn Lúa, Mẹ Lúa,...