'Trái Đất': Nơi che chở những giấc mơ

Trái đất và khái niệm “mái nhà” (home)

Câu trả lời đó xác định rõ thân phận con người, thân phận mà còn 'lãng nhách' hơn cả một bông hoa bình dị, đến cả một mẩu rễ nhỏ cũng không có để bám vào đất, sống trong sự mặc cảm lưu lạc, thiếu niềm hạnh phúc bình yên - thân phận mà như Saint-Exupéry từng gọi, của những kẻ tự ý thức về mình như một tồn tại lang thang trên một hành tinh lang thang.

Gaston Bachelard đã nắm bắt được ảnh hưởng của việc không ngừng bị 'bứng rễ', nguy cơ của việc bơ vơ khi đối diện với kích thước không gian trong mỗi con người khi ông viết cuốn The Poetics of Space (Thi ca của không gian). Ông hiểu rõ ý nghĩa của những tồn tại 'không rễ' như một mái nhà hoặc một nơi nương náu, bởi ai cũng hiểu được nỗi khổ của cảnh vô gia cư, nỗi cô đơn.

Do đó, con người luôn mang trong mình nhu cầu tự nhiên về sự gắn bó với một không gian, bằng cách tự xác định hoặc xây dựng cho mình một nơi gọi là “nhà”, nơi ta không chỉ sống mà còn cư trú, nương náu. Định vị một chốn sinh tồn gắn bó trong không gian, như Bachelard chỉ ra, với mỗi bản ngã, là việc cấp thiết hơn nhiều so với việc xác định thời gian.

Saint -Exupéry, người từng nhiều lần rời bỏ mặt đất để tìm kiếm những vòm trời khác nhau, chủ động rời xa cảnh quan quen thuộc để trải nghiệm nhiều khung cảnh mới mẻ, tự gọi mình và các nhân vật của mình là “kẻ trốn chạy, đứa bé nghèo khổ, nhà ảo thuật”... có lẽ cũng là người hiểu rõ nhất cảm giác này của đứa trẻ lạc khi đối diện với sự mênh mông rộng lớn của không gian.

Chàng đưa mình đến những ranh giới của cuộc sống, giải quyết nỗi lo lắng về mái nhà bằng cách tự giác đẩy mình vào những cuộc hành trình liên tiếp, tìm kiếm nơi mình nhớ nhung, nơi mà mình đau đáu muốn trở về trong suốt hành trình chạy trốn, nơi mà ký ức có thể dịu đi trong những giờ lưu lạc, nơi sẵn lòng chứa đựng mình vô điều kiện…

Không giống như một cây cối tự nhiên gắn bó vào nơi mà vũ trụ đã dành cho nó, việc nhận ra một tổ ấm thực sự, với con người, không phải là điều dễ dàng, và đôi khi phải trải qua những cuộc hành trình. Như Hoàng tử bé đã dạo chơi qua bao hành tinh để hiểu rõ hơn về niềm nhớ riêng về một hành tinh, để học cách yêu thương một hành tinh duy nhất của mình với những điều nhỏ nhặt đáng quý, điều đáng chú ý là một nhà văn - phi công như Saint-Exupéry đã thực hiện những cuộc hành trình phi thường để tìm lời giải cho một câu hỏi không phải ai cũng có khả năng trả lời: rời xa Trái Đất để đặt ra câu hỏi ngược lại – Hành tinh bên dưới đó có phải là mái nhà của mình hay không, của con người hay không? Liệu chúng ta thật sự thiếu thốn so với một bông hoa trên mặt đất không?

Lời giải đáp không đến ngay lập tức mà là một hành trình khám phá, qua từng cuốn sách giống như những cuốn nhật ký hành trình bay: từ Chuyến thư miền Nam, đến Bay đêm rồi Xứ con người và Hoàng tử bé, ta nhận ra một sự mở rộng dần về ý niệm “tổ ấm”, một cách nhận thức dần về nơi chốn Trái Đất, một hiểu biết ngày càng sâu sắc về hành tinh quê hương của mình. Coi một nơi nào đó là tổ ấm không chỉ là cảm nhận về đó mà còn xác định cách thái độ sống của mỗi người trong đó.

Vậy loại không gian nào sẽ đáp ứng được khát vọng của con người về một tổ ấm? Đâu là nơi mà ta sẽ gắn bó và dành tình cảm, nơi mà ta nhận ra và xây dựng cũng như bên trong nó những mối quan hệ – đó là nơi mà Bachelard đã sử dụng “topophilia” một thuật ngữ gốc Hi Lạp được hợp thành từ “topos” (nơi) và philos (yêu) để chỉ nó, để gọi tên cả khát vọng và ước mơ về không gian sống trong mỗi con người?

Theo Bachelard, chúng ta chỉ có tình cảm với những không gian và chỉ gọi là nhà những nơi mà đáp ứng hai điều kiện đầu tiên: thứ nhất, nơi đó phải mang lại cảm giác an toàn và được bảo vệ; và thứ hai, nơi đó phải mang lại mối quan hệ thân mật riêng tư. Bachelard cũng chỉ ra, trước hết, đó là những không gian trong nhà, là tổ ấm mà chúng ta trú ngụ, là những căn phòng riêng tư, những ngăn kéo bí mật, những rương hòm đựng đồ cá nhân hay tủ quần áo của mỗi người…; sau đó là những không gian tương tự trong tự nhiên, từ những thứ nhỏ như tổ chim, vỏ sò hay ốc – nơi cư trú riêng tư của cả loài có xương sống và không xương sống.

'Ngôi nhà của chúng ta là góc riêng của chúng ta trong thế giới', Bachelard mô tả như vậy.

Và Saint-Exupéry, sau những cuộc phiêu lưu khám phá trong vũ trụ rộng lớn, sau những chuyến đi lạc bước giữa vô vàn hành tinh trên bầu trời, dường như muốn nhắc nhở chúng ta rằng: Trái đất là tổ ấm riêng của con người giữa vũ trụ.

Đất Mẹ - Một cách nhận biết về khả năng sinh tồn của nơi ẩn cư

Exupéry rời xa Trái đất dường như chỉ để thức tỉnh một sự thật tưởng chừng hiển nhiên: Trái đất là nơi duy nhất mang lại sự sống cho chúng ta, từ không khí ta hít thở, nguồn nước ta uống, từng quả trái ta thưởng thức, đến sức hút vật lý vẫn giữ chúng ta vững chắc trên mặt đất, trao cho ta một cảm giác an toàn – còn nơi nào an toàn hơn thế giữa vũ trụ bao la?

Ở Bay đêm, phi công trẻ Fabien không thể hạ cánh vì giông bão, phải đấu tranh với xoáy lốc, quyết định vượt lên bão bằng cách nâng độ cao máy bay, rồi mê mẩn cảnh vật vũ trụ tuyệt đẹp, nhưng nguy hiểm vẫn ẩn hiện. Việc Fabien xa Trái đất cũng là cuộc trở về nhà của mình.

Vũ trụ bao la, nhưng chỉ có Trái đất là không từ chối chúng ta. Chỉ khi bước ra ngoài không gian, người ta mới hiểu 'niềm êm đềm duy nhất là được thở'. Lực hút Trái đất được miêu tả rất đặc biệt trong tác phẩm của Exupéry.

Nhìn từ góc độ của Exupéry, Trái đất đã ban cho chúng ta rất nhiều, chỉ là chúng ta có nhận ra không. Dù ở một mình, chúng ta vẫn được Trái đất ôm ấp như vỏ ốc che chở con ốc.

Như hoàng tử bé, sau mọi cuộc phiêu lưu, ta lại nhận ra rằng sự yêu thương của ta vẫn nằm ở nơi ta gọi là quê hương (Bông hoa của ta toả hương khắp cả hành tinh, nhưng ta không biết trân trọng niềm vui đó... Cô nàng toả hương cho ta, toả sáng cho ta. Ta không nên rời đi...). Chúng ta có thể chỉ là những sinh vật cô đơn, không cảm thông với Trái đất? Exupéry đã trải qua những thử thách gần chết trên sa mạc để hiểu giá trị của nước:

Ý thức về sự sống mong manh không thể không kết hợp với lòng biết ơn với hành tinh này - một Trái đất vẫn ban cho chúng ta sự sống, vẫn chăm sóc những sinh vật yếu đuối. Ý thức này khiến chúng ta khiêm nhường hơn, học cách hoài nghi: 'Ta tưởng con người có thể tự do. Ta không nhận ra sợi dây thừng buộc con người vào giếng, buộc anh ta vào bụng đất'. Xứ con người đã hiểu Đất Mẹ, tình cảm với Trái đất theo Exupéry, điều này vượt ra ngoài những quan điểm trung tâm châu Âu đã được đề cập trước đó.

Trong Xứ con người và Hoàng tử bé, Exupéry đã học cách yêu thương những cảnh quan đáng sợ, nhận ra rằng chúng vẫn chứa đựng sự sống. Cảm giác xa lạ dần biến mất, thay vào đó là sự thân thiết. Exupéry nhìn nhận sa mạc như là một nơi đầy sức sống, không chỉ là nơi hoang dã và nguy hiểm.

Với tình yêu và lòng biết ơn, niềm tin vào 'mái nhà' được mở rộng. Cảnh quan và sự vật trên Trái đất trở nên thân thuộc, tiết lộ những điều riêng tư vì mọi thứ chúng ta gặp gỡ là một phần của quê hương của chúng ta. Vì thế, Exupéry không bao giờ qua mặt bất kỳ điều gì. Trong tác phẩm của mình, Exupéry không ngừng gọi tên và mô tả mọi thứ như chúng ta mở những ngăn kéo để khám phá điều bí mật. Anh ấy không chấp nhận sự trừu tượng của bản đồ, mà thấy Trái đất như là những góc quý báu của quê hương.

Exupéry có vẻ như sẵn lòng đối diện với bất cứ thử thách nào, chỉ vì những kỷ niệm đẹp đẽ về mái nhà của mình. Đôi khi, việc ra đi chỉ để tìm lại nơi mình thuộc về.

Một mái nhà không chỉ là nơi ấm áp mà còn là nơi để mơ mộng. Exupéry hiểu rõ điều này khi bay trong đêm, nhìn thấy ánh sáng của những ngôi nhà xa xăm.

Trên Trái đất, con người sống và nuôi mộng. Mỗi chiến thắng, dù nhỏ bé, đều là một lời ca ngợi cho hành tinh chúng ta.

Antoine de Saint-Exupéry, người còn được gọi là Saint-Ex, là một nhà văn-phi công người Pháp. Sinh ra và lớn lên với đam mê bay, ông đã có cuộc đời đầy màu sắc và hấp dẫn.

Trong Thế chiến thứ hai, ông đã cố gắng tham gia vào lực lượng phi công chiến đấu nhưng do nhiều lần gặp tai nạn và sức khỏe suy giảm, ông chỉ được phân công vào lực lượng dự bị và thực hiện những nhiệm vụ nhẹ nhàng. Vào ngày 31 tháng Bảy năm 1944, máy bay của ông mất tích trên không phận Địa Trung Hải trong một nhiệm vụ. Saint-Exupéry được tôn vinh là 'Hy sinh vì nước Pháp'.

Đặng Hà
Theo Tia Sáng.