Trần Đình Sử

Trần Đình Sử (sinh ngày 10 tháng 8 năm 1940) là một nhà giáo, tiến sĩ chuyên sâu về lý luận văn học và là Nhà giáo Nhân dân, hiện giảng dạy tại Đại học Sư phạm Vinh, Đại học Sư phạm Hà Nội cùng nhiều trường đại học khác ở Việt Nam. Ông được công nhận là một trong những học giả hàng đầu về lý luận văn học tại Việt Nam, đóng góp to lớn vào việc làm mới nền lý luận và phê bình văn học của đất nước trong những thập kỷ cuối thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI.

Năm 2002, Giáo sư Trần Đình Sử được phong danh hiệu Nhà giáo Ưu tú và đến năm 2010, ông được vinh danh là Nhà giáo Nhân dân. Ông cũng được Nhà nước Việt Nam trao tặng nhiều phần thưởng cao quý như Huân chương Kháng chiến chống Mĩ hạng Ba, Huân chương Lao động hạng Nhì và Huy chương Vì sự nghiệp giáo dục.

Trần Đình Sử nổi bật với sự hiểu biết sâu rộng trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là văn học và văn hóa Việt Nam. Đóng góp nổi bật của ông trong nghiên cứu và giảng dạy chủ yếu tập trung vào lý thuyết và nghiên cứu văn học Việt Nam, đặc biệt là trong các lĩnh vực thi pháp học và tự sự học.

Tiểu sử

Trần Đình Sử, sinh ngày 10 tháng 8 năm 1940 tại Huế, có quê gốc ở làng Phú Lễ, xã Quảng Phú, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên, hiện nay thuộc Thừa Thiên - Huế.

Sau năm 1945, khi Pháp tái chiếm Huế và mặt trận Huế sụp đổ, gia đình Trần Đình Sử di cư đến Quảng Trị, sinh sống tại thôn Lương Hạ, xã Triệu Nguyên, huyện Triệu Phong, thuộc Chiến khu Ba Lòng. Tại đây, ông học tiểu học trước khi chuyển ra Đức Thọ, Hà Tĩnh vào năm 1952, tiếp tục học lớp 5 và 6 tại Trại Thiếu sinh Quảng Trị.

Khi hòa bình được lập lại vào năm 1954, Trại Thiếu sinh Quảng Trị bị giải tán, Trần Đình Sử chuyển sang học tại trường Học sinh Miền Nam số 8 ở Dương Liễu, Hoài Đức, sau đó chuyển đến trường Học sinh Miền Nam số 24 ở thôn Thượng Cát, Từ Liêm, Hà Đông. Ông hoàn tất lớp 7 tại đây và từ năm 1956, học tại Phân hiệu Học sinh Miền Nam ở trường Phổ thông cấp 3 Hà Nội, sau đó chuyển sang trường Nguyễn Trãi 3 và tốt nghiệp phổ thông tại 30 Phan Đình Phùng, Hà Nội.

Từ năm 1959 đến 1961, Trần Đình Sử theo học tại Phân khoa Trung văn, Khoa Ngoại ngữ, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, nơi ông xuất sắc đạt thủ khoa và được giữ lại làm giảng viên từ tháng 10 năm 1961.

Từ năm 1962 đến 1966, ông được cử đi học nâng cao về văn học tại Đại học Tổng hợp Nam Khai, Khoa Văn học, theo chế độ tiến tu (học các năm thứ ba và thứ tư). Về nước năm 1966, ông được bổ nhiệm giảng dạy tại Trường Đại học Sư phạm Vinh, thuộc Bộ môn Lí luận văn học, khoa Văn.

Từ năm 1968 đến 1969, Trần Đình Sử theo học chuyên sâu về tiếng Nga trong một năm. Đến năm 1974, ông tiếp tục chương trình học chuyên tu Nga văn thêm một năm nữa. Từ năm 1976 đến 1980, ông nghiên cứu sinh tại Khoa Ngữ Văn, Đại học Tổng hợp Kiev, Liên Xô, bảo vệ luận án vào ngày 20 tháng 10 năm 1980 dưới sự hướng dẫn của GS. TS. Lidia Pavlovna Alexandrova, chuyên gia về tiểu thuyết lịch sử. Đề tài luận án của ông là: Thời gian nghệ thuật - yếu tố chỉnh thể của hình tượng nghệ thuật (qua tiểu thuyết lịch sử viết về Lênin).

Về nước vào năm 1981, Trần Đình Sử bắt đầu giảng dạy tại Khoa Ngữ Văn, Đại học Sư phạm Hà Nội, thuộc Bộ môn Lí luận văn học. Ông làm việc tại đây cho đến khi nghỉ hưu vào năm 2008. Mặc dù đã nghỉ hưu, ông vẫn tiếp tục tham gia giảng dạy bậc thạc sĩ và tiến sĩ tại Đại học Sư phạm Hà Nội cũng như nhiều cơ sở đào tạo khác trên toàn quốc cho đến nay.

Sự nghiệp

Trần Đình Sử khởi đầu công việc nghiên cứu khoa học từ năm 1968.

Năm 1969, ông công bố bài báo khoa học có tiêu đề: “Phong cách cơ bản của thơ Tố Hữu”, sau đó được in trong Kỉ yếu khoa học Khoa văn Đại học Sư phạm Vinh vào năm 1974. Trong nghiên cứu này, ông áp dụng các khái niệm về thế giới nghệ thuật, không gian, và thời gian nghệ thuật. Vào năm 1972, ông viết tiểu luận Đặc trưng văn học trong tính chỉnh thể dài 100 trang. Cùng thời gian này, ông cũng dịch cuốn giáo trình Dẫn luận Lí luận văn học của L. V. Sêpilova (M., 1956) sang tiếng Việt và in roneo để làm tài liệu tham khảo cho sinh viên. Năm 1974, ông tham gia biên soạn cuốn Thuật ngữ nghiên cứu văn học, xuất bản bởi Đại học Sư phạm Vinh.

Nghiên cứu khoa học chủ yếu của Trần Đình Sử bao gồm lí thuyết văn học và văn học Việt Nam. Ông tập trung vào đặc trưng văn học và khám phá sâu các giá trị nghệ thuật trong văn học, được gọi là thi pháp học trong giới học thuật Nga. Sau khi trở về từ Nga, ông chủ yếu nghiên cứu thi pháp học cả lý thuyết và thực hành. Ông đã biên soạn giáo trình thi pháp học tại Việt Nam bằng cách tổng hợp các nghiên cứu của học giả Nga. Trong giáo trình của ông, các khái niệm như Quan niệm con người, không gian, thời gian nghệ thuật, hình tượng tác giả, thể loại, trần thuật, ngôn ngữ được sử dụng, mặc dù việc trình bày các trường phái thi pháp học phương Tây gặp nhiều khó khăn do các tài liệu phê phán không mô tả chính diện các trường phái phương Tây.

Những quan điểm lí thuyết của Trần Đình Sử được thể hiện rõ trong các chuyên luận và giáo trình của ông. Các chuyên đề bao gồm: Đặc trưng văn học, Thi pháp học, và Tự sự học. Ông đã nghiên cứu sâu về thi pháp các hiện tượng văn học nổi bật của Việt Nam và xuất bản nhiều chuyên luận, đặc biệt là các công trình về Tố Hữu, Nguyễn Du, và Văn học Trung đại Việt Nam.

Trần Đình Sử còn chú trọng nghiên cứu văn học so sánh, với một số công trình đã được đăng báo, in sách và giảng dạy chuyên đề cao học. Ông dự định sẽ xuất bản Giáo trình Văn học so sánh vào năm 2019.

Về lí thuyết văn học Nga thế kỉ XX, Trần Đình Sử đã nghiên cứu và phiên dịch các tác giả như M. Bakhtin, IU. Lotman, D. Likhachev, và V. Girmunski. Ông cũng nghiên cứu lí thuyết văn học Trung Quốc hiện đại và đã xuất bản sách về chủ đề này. Ông tập trung vào di sản lí thuyết văn học trung đại Việt Nam, thể hiện qua các bài báo và sách dịch, như công trình Con người trong văn học trung đại Việt Nam. Ông cũng quan tâm đến kí hiệu học và đã có một số bài dịch và nghiên cứu về vấn đề này.

Trần Đình Sử đã tham gia đào tạo tiến sĩ từ những năm 80 và bắt đầu hướng dẫn tiến sĩ từ năm 1990. Ông đã hướng dẫn thành công hơn 30 nghiên cứu sinh bảo vệ luận án tiến sĩ.

Chức vụ công tác

Trong thời gian công tác tại Đại học Sư phạm Hà Nội, ông đã đảm nhận các vị trí sau đây:

• Trưởng Khoa Ngữ Văn tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, từ năm 1990 đến 1995.
• Trưởng Bộ môn Lí luận văn học kiêm Chủ nhiệm Khoa Ngữ Văn tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, giai đoạn 1997 – 2001.
• Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam từ năm 1990.
• Ủy viên Hội đồng lí luận phê bình của Hội Nhà văn Việt Nam trong khoảng thời gian từ 1995 đến 2010.
• Ủy viên Hội đồng lí luận phê bình văn học nghệ thuật Trung ương từ năm 2003 đến 2012.
• Ủy viên Hội đồng Chức danh nhà nước ngành Văn học từ năm 1990 đến 2010.

Các tác phẩm

Danh sách các công trình nghiên cứu và dịch thuật được sắp xếp theo thời gian:

Các công trình đã xuất bản

Ngoài các tác phẩm đã nêu, Trần Đình Sử còn viết và chủ biên hơn 100 cuốn sách, bao gồm sách giáo khoa, hướng dẫn giảng dạy, bài tập, và sách hướng dẫn làm văn cho học sinh từ lớp 6 đến lớp 12, đóng góp quan trọng vào việc cải cách phương pháp giảng dạy văn học và ngữ văn tại các trường phổ thông.

Phong cách và định hướng nghiên cứu

Khi đưa thi pháp học vào Việt Nam những năm 80, Trần Đình Sử đã mở ra một cách tiếp cận mới cho văn học, thoát khỏi sự đóng khung của phương pháp xã hội học. Ông đã mang đến những khái niệm và thuật ngữ mới, kích thích sự sáng tạo và khám phá trong việc cảm thụ văn học. Đến nay, dù nhiều trường phái phê bình đã xuất hiện, nhưng phê bình thi pháp vẫn giữ vị trí quan trọng vì gắn liền với bản chất nghệ thuật của văn học.

Lí thuyết thi pháp học của Trần Đình Sử là một phiên bản độc đáo tại Việt Nam, không sao chép từ bất kỳ lí thuyết nào mà là sự tổng hợp và hệ thống hóa qua nhiều năm nghiên cứu và thực nghiệm của tác giả.

Nhờ vào những nghiên cứu của Trần Đình Sử, sự phân chia giữa nội dung và hình thức trong nghiên cứu văn học đã được xóa bỏ. Ông đã chỉ ra rằng hình thức chứa đựng quan niệm và qua hình thức, nội dung được khám phá, không phải là tìm nội dung rồi mới xét hình thức.

Trần Đình Sử đã nâng cao phê bình và lí luận văn học thông qua việc phiên dịch và giới thiệu các lí thuyết văn học nước ngoài, đặc biệt là từ Nga. Ông đưa vào các khái niệm mới như thi pháp, thế giới nghệ thuật, không gian, thời gian nghệ thuật, và các loại hình thể loại khác. Phương pháp của ông khác biệt với cách tiếp cận của Hoài Thanh, tập trung vào việc tìm kiếm và phân tích các đặc trưng nghệ thuật và phong cách qua dẫn chứng và lập luận.

Giải thưởng

• Giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam năm 1997 cho tác phẩm: Lí luận và phê bình văn học (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 1996).
• Giải thưởng Nhà nước về khoa học và công nghệ năm 2000 cho cụm công trình thi pháp học, bao gồm: Thi pháp thơ Tố Hữu (Nhà xuất bản Tác phẩm mới, H., 1987), Lí luận và phê bình văn học (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, H., 1996), Những thế giới nghệ thuật thơ (Nhà xuất bản Giáo dục, H., 1995), Dẫn luận thi pháp học (Nhà xuất bản Giáo dục, H., 1998).
• Giải thưởng Hội Nhà văn Hà Nội năm 2015 cho cuốn sách Trên đường biên của Lí luận văn học (Nhà xuất bản Văn học, 2014).
• Ông được trao Giải thưởng Văn hóa Phan Châu Trinh lần thứ X năm 2017 vì những đóng góp quan trọng và lâu dài trong lĩnh vực nghiên cứu văn học.

Chú thích

Liên kết ngoài

• Trần Đình Sử
• Trần Đình Sử
• Thi pháp Truyện Kiều của Trần Đình Sử và giới hạn của những cách đọc
• Trên đường biên của lý luận văn học Lưu trữ 2019-02-14 tại Wayback Machine
• Trần Đình Sử, tại sao?
• Trần Đình Sử và hướng nghiên cứu thi pháp học