Trần Quý Cáp

Trần Quý Cáp (chữ Hán: 陳季恰; 1870 – 1908), còn được gọi là Dã Hàng và Thích Phu, với hiệu Thai Xuyên. Ông sinh ra trong một gia đình nông dân nghèo ở thôn Thai La, làng Bất Nhị, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam. Ngay từ thời trẻ, ông đã nổi bật là một trong những học trò xuất sắc của cụ Đốc học Mã sơn Trần Đình Phong tại trường Thanh Chiêm, cùng với các bạn như Phạm Liệu, Nguyễn Đình Hiến, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng và Phan Quang. Ông tham gia vào phong trào Duy Tân chống Pháp, nhưng sau đó bị bắt và vào năm 1908, bị xử án chém ngang lưng. Hiện tại, vẫn còn đền thờ ông tại thị trấn Diên Khánh, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa.

Tiểu sử

Trần Quý Cáp, người làng Bất Nhị, tỉnh Quảng Nam, có hiệu là Thai Xuyên, mặc dù rất thông minh và học giỏi nhưng đã gặp nhiều trắc trở trong việc thi cử. Năm 1903, ông vẫn chỉ là Tú tài trong khi bạn bè cùng trang lứa đã đạt danh hiệu Tiến sĩ, Phó bảng hay Cử nhân. Mãi đến năm 1904, ông mới được đặc cách thi Hội và thi Đình, đỗ Tiến sĩ khoa Giáp Thìn, cùng khoa với Huỳnh Thúc Kháng và Đặng Văn Thụy.

Với tinh thần cầu tiến và ảnh hưởng từ các học giả Trung Hoa như Lương Khải Siêu và Khang Hữu Vi, Trần Quý Cáp đã mạnh mẽ chỉ trích lối học từ chương và khoa cử truyền thống, đồng thời đề xuất một phương pháp học tập mới với tinh thần cứu quốc. Năm 1905, ông cùng các đồng chí như Phan Chu Trinh và Huỳnh Thúc Kháng đã quyết định vào Nam để thúc đẩy phong trào duy tân.

Khi đến Bình Định và thấy quan tỉnh đang tổ chức kỳ thi khảo hạch, ba ông đã nộp quyển bài thi với đầu đề là Chí thành thông thánh và bài phú Danh sơn Lương Ngọc nhằm cổ vũ tinh thần quốc gia. Những bài thi của họ khiến quan tỉnh phải đau đầu và phải báo cáo về triều đình Huế để xin chỉ thị.

Khi đến vịnh Cam Ranh, thấy có chiến hạm Nga đang trú ẩn tại đó, ba ông đã thuê thuyền ra tận nơi để thăm quan.

Tại Bình Thuận, ba ông đã kết thân với các sĩ phu yêu nước từ miền Nam, như Trương Gia Mô, Hồ Tá Bang, Nguyễn Hiệt Chi và hai anh em Nguyễn Trọng Lợi, Nguyễn Quý Anh – con trai của nhà thơ Nguyễn Thông. Họ cùng nhau khởi xướng phong trào Duy Tân tại đây, dẫn đến việc thành lập Liên Thành Thư Xã, Liên Thành Thương Quán và Dục Thanh Học Hiệu trong các năm sau.

Năm 1907, ông đảm nhận chức Giáo thụ ở phủ Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Tại đây, ông đã mở lớp học tiếng Pháp và mời thầy về dạy học sinh. Tuy nhiên, các quan lại cũ không hài lòng và đã tìm cách chuyển ông đến Khánh Hòa.

Năm 1908, trong bối cảnh cuộc kháng thuế ở Quảng Nam khiến phần lớn các thân sĩ trong tỉnh bị bắt, gây chấn động trong nước. Tại Khánh Hòa, Trần Quý Cáp đã viết một bức thư gửi bạn bè ở Quảng Nam, với những lời lẽ đầy dí dỏm.

Có nghĩa là:

Sau đó, ông bị bắt và chính quyền nhà Nguyễn tại tỉnh Khánh Hòa kết tội ông mưu phản, và đã xử án chém ngang lưng tại Khánh Hòa.

Có truyền thuyết rằng khi gia đình và học trò đưa linh cữu Trần Quý Cáp qua Bồng Sơn (huyện Hoài Nhơn), Tri phủ Hoài Nhơn Nguyễn Đình Hiến đã tổ chức lễ tang bên bờ đò Bồng Sơn, khóc lóc đầy bi thương. Công sứ Bình Định, A. Sandré (1907 - 1910), biết tin đã nghi ngờ Nguyễn Tri phủ có liên quan đến Trần Quý Cáp. Nhờ sự can thiệp của Tổng đốc Bình Định, cụ Bùi Xuân Huyên, bày cách cho ông Nguyễn Đình Hiến giả vờ bị bệnh tâm thần, nên sự việc mới được lắng xuống.

Nhớ về

• Trước khi Trần Quý Cáp qua đời, chí sĩ Huỳnh Thúc Kháng đã viết một bài thơ tiễn biệt như sau:

Gươm rút ra khỏi vỏ vội vã, một vùng đất rơi rụng trong sự sống còn

Quyết tâm chuyển giao học vấn mới để thoát khỏi cảnh nô lệ

Ai ngờ quyền dân lại mang đến tai họa

Gió xuân trên đảo còn chưa kịp mộng,

Nha Trang đã chứng kiến hồn thiêng rơi lệ

Chia tay chén rượu vẫn còn nóng hổi

Đà Nẵng đưa tiễn nhau khi xuống thuyền.

Dịch nghĩa:

Rút gươm lên tiến bước nhanh chóng khỏi đất đai

Đảm đương chức vụ vì mẹ chứ không phải vì tiền bạc

Quyết tâm áp dụng học thuyết mới để thay đổi số phận nô lệ

Không ngờ quyền dân lại dẫn đến họa lớn

Gió xuân trên đảo chưa đưa giấc mộng đến

Nha Trang cỏ đã rơi nước mắt vì linh hồn

Rượu chia tay vẫn còn ấm,

Đà Nẵng tiễn biệt khi xuống thuyền.

• Hiện nay, một đền thờ Trần Quý Cáp được dựng bên cầu Sông Cạn, thuộc thị trấn Diên Khánh, huyện Diên Khánh, do các nhân sĩ, trí thức và người dân địa phương xây dựng nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh của ông (1970).
• Tại TP Tam Kỳ (Quảng Nam) có đường phố và trường học mang tên ông. TP Hội An và xã Tam Hải, huyện Núi Thành cũng có trường học tên ông.
• Tại TP Hà Nội, có con đường mang tên ông ở khu vực Ga Hà Nội, phường Văn Miếu, quận Đống Đa.
• Tại TP Nha Trang (Khánh Hòa), có con đường mang tên ông tại phường Phương Sài.
• Tại thị xã Ninh Hòa tỉnh Khánh Hòa, cũng có một con đường mang tên ông (là một trong những con đường chính ở Ninh Hòa).
• Tại thành phố Móng Cái, có một phố mang tên ông, nối từ đường Hùng Vương đến phố Trần Nhật Duật.
• Tại Đà Nẵng, con đường Trần Cao Vân chạy qua nhiều phường của quận Thanh Khê.

Ảnh minh họa

Ghi chú

• Ý tưởng cải cách của Trần Quý Cáp Lưu trữ trên Wayback Machine ngày 13 tháng 9 năm 2014