Trăng quầng, trăng tán là hiện tượng gì?

Trăng tán còn có tên gọi khác là Nguyệt Quang. Nếu hiện tượng này xuất hiện quanh Mặt Trời, ta gọi là Nhật Quang. (Chú ý, từ "tán" ám chỉ chiếc ô tròn, không phải là tán xạ hay tán sắc).

Trăng quầng (Lunar Corona) là hiện tượng Mặt Trăng xuất hiện với một quầng sáng sắc màu giống cầu vồng bao quanh, có bán kính thường không vượt quá 15 độ.

Trăng quầng còn được gọi là Nguyệt Hoa. Khi quang hoa này xuất hiện quanh Mặt Trời, gọi là Nhật Hoa (hiện tượng này khác với hiện tượng Nhật Hoa xuất hiện khi có nhật thực toàn phần).

Định nghĩa

Từ điển Tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học (1988, 2003) định nghĩa:

• Quầng: là vòng sáng nhiều màu bao quanh các nguồn sáng, do ánh sáng bị nhiễu xạ qua các hạt nhỏ đồng nhất.

• Tán: là vòng sáng mờ, đa màu bao quanh Mặt Trời hay Mặt Trăng do sự khúc xạ và phản chiếu ánh sáng qua đám mây.

(Từ điển Tiếng Việt, Hoàng Phê, 1988)

Vậy, cả Quầng và Tán đều tạo thành vòng sáng quanh nguồn sáng, nhưng khác nhau về cơ chế hình thành: một bên do nhiễu xạ ánh sáng qua các hạt nhỏ, và bên kia là do khúc xạ ánh sáng.

Trong thiên văn học phương Tây, hiện tượng của Mặt Trăng cũng được nhắc đến với hai thuật ngữ corona và halo, theo từ điển Oxford, chúng được định nghĩa như sau:

• corona là vòng sáng nhỏ quanh Mặt Trời hay Mặt Trăng, do ánh sáng bị nhiễu xạ qua giọt nước.
• halo là vòng ánh sáng trắng hoặc nhiều màu xung quanh Mặt Trời, Mặt Trăng, hay vật thể sáng khác, do khúc xạ qua tinh thể băng trong khí quyển.

Đi sâu vào thuật ngữ khoa học, Atmospheric Optics mô tả hai hiện tượng này như sau:

• Corona là một hiện tượng quang học xuất hiện khi ánh sáng của Mặt Trời, Mặt Trăng, hay các ngôi sao sáng bị nhiễu xạ qua các giọt nước nhỏ trong mây hoặc tinh thể băng. Hiện tượng này trong tiếng Việt còn được gọi là Quang Hoa. Quang hoa này có thể mở rộng tới 15º và thay đổi kích thước khi các đám mây di chuyển. Nó được hình thành khi ánh sáng đi qua một giọt nước nhỏ, bị tán xạ.
• Halo cũng là một hiện tượng quang học nhưng xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, phổ biến nhất là vòng sáng quanh Mặt Trời hay Mặt Trăng, và đôi khi có những vòng cung phức tạp trên bầu trời. Các vòng sáng này được tạo ra bởi sự khúc xạ và phản xạ ánh sáng qua các tinh thể băng trong khí quyển, đặc biệt là trong các đám mây ti hoặc mây ti tầng. Trong tiếng Việt, đây được gọi là Hào quang, trong đó hào quang 22º là phổ biến nhất, tạo ra một vòng sáng có bán kính 22º quanh Mặt Trăng hoặc Mặt Trời.

Như vậy, theo các định nghĩa đã được đối chiếu, ta có thể tạm kết luận như sau:

• Halo (22º halo) = Tán
• Corona = Quầng

Ảnh trên là minh họa trăng tán (bên trái) và trăng quầng (bên phải). Ta thấy rõ ràng trăng tán tạo thành một vòng sáng có bán kính 22º, trong khi quầng có kích thước nhỏ hơn và bao quanh Mặt Trăng với các vòng sáng nhiều màu sắc.

Quầng và tán trong văn hoá dân gian Việt Nam

Ở Việt Nam, các hiện tượng này cũng được phản ánh qua nhiều câu tục ngữ và ca dao. Hãy cùng tham khảo một số câu tục ngữ của các cộng đồng dân tộc thiểu số:

1. Trăng có quầng đen như sắt là sắp có mưa lũ, trăng có quầng vàng như đồng là hạn lâu. (Tày)
2. Trăng đội nón sắt thì lụt, trăng đội nón đồng thì mưa. (Thái)
3. Mặt trăng đội nón đất khô, mặt trăng căng ô đất sụt. (Giáy)

Nhìn vào hình trên và đối chiếu với ba câu tục ngữ, ta thấy dân tộc Tày (1) và Thái (2) thường mô tả trăng tán là có quầng đen, hoặc đội nón sắt, trong khi trăng quầng lại có màu vàng đồng.

Dân tộc Giáy (3) lại dùng cách ví von khá thú vị: Nón đất - căng ô. Trong đó, nón đất là ám chỉ quầng, còn căng ô là trăng tán. Chúng ta sẽ đi sâu hơn vào phần ngôn ngữ học ở phần sau.

Corona và halo trong văn hoá dân gian phương Tây