Tranh gấm

Tranh gấm là một hình thức nghệ thuật truyền thống xuất hiện từ lâu ở Trung Quốc, Nhật Bản, Việt Nam và Hàn Quốc. Các màu sắc được sử dụng là bột màu pha với keo thực vật hoặc động vật, và được vẽ lên tấm vải gấm.

Tranh gấm cổ

Tranh lụa có nguồn gốc từ Trung Quốc và đã được đưa vào Nhật Bản, thời Minh Trị còn gọi là Nhật Bản họa (nihonga,日本画).

Tại Việt Nam hiện nay, vẫn còn sót lại một số bức chân dung của Nguyễn Trãi, Phùng Khắc Khoan, Trịnh Đình Kiên, Phan Huy Cẩn, Phan Huy Ích, Phan Huy Thực, và Phan Huy Vịnh từ thời Hậu Lê và thời Nguyễn. Các bức họa này (không rõ tác giả) đều được vẽ trên lụa.

Tranh lụa hiện đại Việt Nam

Tranh lụa hiện đại Việt Nam bắt đầu xuất hiện từ những năm 1930. Sự khác biệt lớn nhất giữa kỹ thuật vẽ tranh lụa cổ và tranh lụa hiện đại là: tranh lụa cổ thường được vẽ trực tiếp trên lụa khô, trong khi tranh lụa hiện đại thường phải nhuộm màu nhiều lần lên mặt lụa; lụa được kéo căng trên khung gỗ và trong quá trình vẽ, họa sĩ có thể rửa lụa nhiều lần rồi tiếp tục vẽ cho đến khi đạt yêu cầu.

Các họa sĩ nổi tiếng của tranh lụa Việt Nam

Nguyễn Phan Chánh (1892-1984) được xem là người tiên phong trong việc phát triển tranh lụa hiện đại Việt Nam. Các tác phẩm thành công của ông mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam, đồng thời thể hiện sự hòa hợp với phong cách hội họa hiện đại: các mảng màu đơn giản nhưng ấm áp, mềm mại, và những khoảng trống được bố trí hợp lý. Nhân vật và bối cảnh Việt Nam được ông khắc họa một cách đơn giản và tinh tế. Thành công của ông đã thu hút sự chú ý của các họa sĩ đồng thời và các thế hệ sau, những người đã tiếp tục phát triển kỹ thuật vẽ tranh lụa.

Mai Trung Thứ, Lê Phổ, và Lê Thị Lựu, dù sinh sống tại Paris - trung tâm của các trường phái hội họa mới, vẫn kiên trì với việc vẽ tranh lụa, góp phần làm phong phú thêm tiếng nói nghệ thuật độc đáo của Việt Nam.

Sau Cách mạng tháng Tám, số lượng họa sĩ vẽ tranh lụa gia tăng đáng kể. Họ đã mở rộng chủ đề và kỹ thuật, đạt được nhiều thành công mới. Nguyễn Thụ là một trong những họa sĩ chuyên về tranh lụa, với phong cách riêng biệt. Bố cục tranh của ông đơn giản nhưng hài hòa, màu sắc tươi mát, và bút pháp nhẹ nhàng. Ông tạo ra không gian mơ mộng với những nhân vật bình dị. Các nữ họa sĩ như Vũ Giáng Hương, Lê Kim Mỹ, Trần Thanh Ngọc, Mộng Bích, Kim Bạch, và Đặng Thu Hương cũng đạt nhiều thành công trong việc vẽ tranh lụa.

Bàng Thúc Long (1922-1990) là một trong những họa sĩ đầu tiên thành công với tranh lụa. Mặc dù chưa được nhiều người trong nước biết đến, các tác phẩm của ông chủ yếu được khách nước ngoài ưa chuộng và mua tại các gallery trong thời kỳ bao cấp. Nhiều bức tranh của ông hiện được trưng bày tại các bảo tàng như Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam và Bảo tàng Berlin (Đức). Ông cùng thời với họa sĩ Tạ Thúc Bình, cũng là chuyên gia về tranh lụa.

Kỹ thuật vẽ tranh lụa

Lụa dùng để vẽ

Lụa dùng để vẽ thường là lụa tơ tằm, không khuyết điểm, có thể là mịn hoặc hơi thô, được dệt bằng tay hoặc máy. Gần đây, nhằm đáp ứng nhu cầu của ngành mỹ thuật, các nhà máy dệt đã sản xuất loại lụa chuyên dụng cho vẽ tranh, mỏng và hơi thưa, với các sợi lụa rõ ràng hơn.

Màu dùng để vẽ

Các loại màu thường được sử dụng để vẽ trên lụa bao gồm màu nước, phẩm và mực nho. Ngoài ra, người ta còn sử dụng các loại họa phẩm khác như tempera, màu bột, và phấn màu, có độ đặc và đục hơn.

Các phương pháp vẽ tranh lụa

Trước khi bắt đầu vẽ, lụa cần được căng trên khung. Thông thường, lụa mới sẽ được quét một lớp hồ loãng và người vẽ nên rửa qua lớp hồ này để màu có thể thấm vào sợi lụa. Đối với lụa Trung Quốc, vốn hút nước nhiều, nên quét một lớp hồ loãng có pha thêm một ít phèn chua để chống mốc.

Sự hấp dẫn của tranh lụa nằm ở sự trong trẻo và mềm mại của màu sắc. Vì thế, hầu hết các họa sĩ tranh lụa thường chuẩn bị phác thảo (hình và mảng) rất kỹ trước khi bắt đầu vẽ trên lụa. Nhiều người sử dụng phương pháp can hình từ bản can giấy để đảm bảo độ chính xác. Tuy nhiên, cũng có thể vẽ lụa một cách tự do hơn.

Khi vẽ trên lụa, thường bắt đầu từ các lớp màu nhạt và dần dần tăng độ đậm. Màu nhạt được chồng lên nhiều lớp sẽ tạo thành màu đậm hơn nhưng vẫn giữ được vẻ đẹp của sợi lụa. Kỹ thuật vẽ chồng màu khác nhau cũng là một cách để pha màu. Đôi khi, sau khi màu khô, cần rửa nhẹ để loại bỏ bụi bẩn và giúp màu thấm sâu vào sợi lụa.

Để các mảng màu liền kề hòa quyện vào nhau mà không còn thấy đường viền tách biệt, tạo nên một hiệu ứng mềm mại và mờ ảo, người ta thường vẽ khi bề mặt lụa vẫn còn hơi ẩm và không cần dùng đến viền nét.

Có thể thêm bột điệp và bạc vào tranh lụa bằng cách dán chúng ở mặt sau của tranh.

Sau khi vẽ xong, tranh lụa thường được bồi thêm một lớp giấy. Sau khi lớp giấy khô hoàn toàn, họa sĩ có thể cắt tranh ra khỏi khung lụa để lồng vào khung tranh. Tranh lụa trông sẽ đẹp hơn nhiều khi được đặt trong khung kính.