Trí nhớ

Trí nhớ, còn được biết đến với tên gọi ký ức, là khả năng của các sinh vật sống để lưu giữ thông tin về môi trường xung quanh, các phản ứng trong cơ thể, và tái hiện lại thông tin hoặc kinh nghiệm cũ nhằm sử dụng chúng trong ý thức hoặc hành vi.

Phân loại chung

• Phân loại theo thời gian lưu trữ trí nhớ: trí nhớ tức thời, trí nhớ ngắn hạn và trí nhớ dài hạn. Ví dụ, trí nhớ tức thời có thể là nhớ một số điện thoại hoặc dãy số ngẫu nhiên.
• Phân loại theo bản chất: trí nhớ nguyên phát và trí nhớ thứ phát. Trí nhớ nguyên phát là việc ghi nhớ các sự việc ngay khi chúng xảy ra, trong khi trí nhớ thứ phát liên quan đến việc hồi tưởng hoặc ký ức về những sự việc đã qua, như trải nghiệm hoặc sang chấn tâm lý.
• Phân loại theo tính chất: trí nhớ dương tính và trí nhớ âm tính.
• Phân loại theo cách hình thành trí nhớ: trí nhớ hình tượng, trí nhớ vận động, trí nhớ cảm xúc và trí nhớ ngôn ngữ - logic. Trí nhớ hình tượng là kết quả của việc tiếp nhận thông tin qua các giác quan như thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác, và xúc giác, thường thì việc sử dụng nhiều giác quan sẽ giúp ghi nhớ thông tin tốt hơn.

Trí nhớ vận động hình thành qua việc thực hiện các động tác cụ thể như đá bóng hoặc đánh đàn, giúp phát triển các kỹ năng. Trí nhớ cảm xúc xuất hiện khi cơ thể tiếp nhận các kích thích gây cảm xúc vui, buồn, và thường kéo dài lâu hơn. Trí nhớ ngôn ngữ - logic phát triển khi tiếp nhận kiến thức, suy luận hoặc bài toán, giúp ghi nhớ các phương pháp hoặc nội dung thông tin, và chỉ có ở con người, được truyền lại qua các thế hệ.

Trí nhớ ngắn hạn

Trí nhớ ngắn hạn hoạt động như một 'tờ giấy nhớ tạm thời' giúp chúng ta ghi nhớ thông tin đã xử lý trong một thời gian ngắn. Nó có khả năng giữ và xử lý một lượng nhỏ thông tin cùng lúc, từ 5 đến 9 mục. Khả năng này có thể được cải thiện qua một phương pháp gọi là chunking (hoặc 'nhóm thông tin'), giúp trí nhớ giữ thông tin trong khoảng 10 đến 15 giây, hoặc lâu hơn nếu cần. Ví dụ, khi đọc một câu, trí nhớ ngắn hạn giữ lại phần đầu của câu để hiểu và tiếp tục đọc phần sau.

Một ví dụ khác về trí nhớ ngắn hạn là khả năng giữ thông tin tạm thời để làm việc, như khi một thông dịch viên nhớ và dịch thông tin giữa các ngôn ngữ. Thông tin này thường chỉ duy trì một thời gian ngắn trừ khi chúng ta cố gắng ghi nhớ một cách có chủ đích. Trí nhớ ngắn hạn là bước đầu tiên trước khi thông tin chuyển vào trí nhớ dài hạn. Quá trình này có thể được thúc đẩy bằng cách lặp lại thông tin hoặc liên kết nó với ý nghĩa và kiến thức hiện có. Động lực cũng đóng vai trò quan trọng; thông tin quan trọng với chúng ta sẽ dễ lưu vào trí nhớ dài hạn hơn.

Thuật ngữ 'trí nhớ làm việc' (working memory) thường được dùng thay cho trí nhớ ngắn hạn, mặc dù thực chất, trí nhớ làm việc bao gồm toàn bộ hệ thống và quá trình xử lý thông tin tạm thời. Trí nhớ ngắn hạn chỉ là một phần của hệ thống này. 'Trí nhớ làm việc' được định nghĩa là một hệ thống hạn chế dùng để lưu trữ tạm thời và điều khiển thông tin cho các nhiệm vụ phức tạp như hiểu biết, học hỏi và lập luận (Baddeley, 2000).

Trí nhớ dài hạn

Trí nhớ dài hạn cho phép chúng ta lưu trữ thông tin trong thời gian rất dài. Mặc dù chúng ta có thể quên một số chi tiết hàng ngày, trí nhớ dài hạn thường không bị suy giảm nhiều theo thời gian và có khả năng lưu giữ một lượng thông tin không giới hạn. Có những tranh luận về việc liệu chúng ta có thực sự 'quên' hoàn toàn hay chỉ gặp khó khăn trong việc truy cập các thông tin đã lưu trữ.

Trí nhớ ngắn hạn có thể được chuyển thành trí nhớ dài hạn thông qua quá trình củng cố, bao gồm việc lặp lại thông tin nhiều lần và liên kết nó với các ý nghĩa. Khác với trí nhớ ngắn hạn (chủ yếu dựa vào âm thanh và ít hình ảnh), trí nhớ dài hạn mã hóa thông tin dựa trên ý nghĩa và liên tưởng. Tuy nhiên, có bằng chứng cho thấy trí nhớ dài hạn cũng có thể mã hóa thông tin bằng âm thanh. Trí nhớ dài hạn có hai loại chính: trí nhớ tường thuật (như nhớ thủ đô của Việt Nam là Hà Nội) và trí nhớ tiềm ẩn (như khả năng chơi piano hay golf).

Biểu đồ quên minh họa quá trình bộ não mất thông tin theo thời gian. Khi thông tin được lưu vào bộ nhớ, nó sẽ dần bị quên đi với tốc độ nhanh chóng. Để ngăn chặn điều này, cần ôn lại thông tin thường xuyên để củng cố trí nhớ và chuyển trí nhớ ngắn hạn thành trí nhớ dài hạn. Những thông tin phức tạp hơn cần được ôn tập theo các khoảng thời gian ngắn hơn, chẳng hạn như sau một giờ, hai giờ, bốn giờ, hoặc một ngày. Việc lặp lại thông tin nhiều lần giúp thông tin đó khó quên hơn và tốc độ quên giảm xuống mức tối thiểu hoặc không bao giờ quên. Biểu đồ cho thấy sau nhiều lần ôn tập, đường quên trở nên ít dốc hơn, cho thấy tốc độ quên chậm lại và gần như ổn định sau hơn bốn lần ôn tập. Đối với thông tin khó hiểu, cần ôn tập nhiều lần hơn.

Trí nhớ siêu phàm

Để nâng cao khả năng ghi nhớ của bộ não, các nhà khoa học đã nghiên cứu và phát triển nhiều kỹ thuật ghi nhớ. Những kỹ thuật này hiện đang được các thí sinh cuộc thi trí nhớ thế giới áp dụng thành thạo. Bất kỳ ai cũng có thể đạt được trí nhớ gần như hoàn hảo nếu kiên trì luyện tập các phương pháp này. Nguyên tắc cơ bản để cải thiện trí nhớ là chuyển đổi các thông tin khó nhớ (như số điện thoại, tên người, công thức toán học) thành những hình ảnh hoặc cảm xúc dễ nhớ hơn với bộ não.

Để nhớ một dãy số ngẫu nhiên, bạn cần tạo ra một hệ thống mã hóa cho các số (mỗi người có thể có hệ thống mã khác nhau). Sau khi mã hóa dãy số thành các hình ảnh quen thuộc, hãy tưởng tượng một câu chuyện xảy ra ở một địa điểm mà bạn biết rõ (như nhà bạn) để ghi nhớ dễ hơn.

Ví dụ: Để ghi nhớ ngày sinh của Albert Einstein là 14 - 3 - 1879, chúng ta sử dụng hệ thống mã số thành chữ như sau:

0 =

1 = M (vì 1 có thể được viết là 'Một')

2 =

3 = B (vì chữ số 3 có thể liên tưởng đến chữ 'Ba')

4 = F, P, Ph (do chữ số 4 trong tiếng Anh là 'Four')

5 =

6 =

7 = V, R (bởi vì cầu thủ 'Ronaldo' thi đấu với số '7')

8 = T, Th, Tr (vì 8 được viết là 'Tám')

9 = C, Ch (vì 9 được viết là 'Chín')

Các bước thực hiện:

1. Từ bộ mã này, chuyển đổi 14 - 3 - 1879 (Albert Einstein)
2. Thành dãy mã hóa bằng chữ: M.Ph - B - M.Tr.R.C
3. Thành từ có nghĩa: Mời Phở - Ba - Mặt Trái Ronaldo Cristiano
4. Thành câu chuyện sử dụng những chữ cái trên: Khi tôi chuẩn bị bước vào trường (nơi tôi rất quen thuộc), tôi tình cờ gặp thiên tài Albert Einstein đứng trước cổng trường. Tôi cảm thấy rất vinh dự và vui mừng khi mời ông ấy ăn một bát phở Hà Nội thơm ngon trước cổng trường. Sau bữa ăn, khi vào trường, tôi thấy ba tôi (một điều bất ngờ vì ba tôi chưa bao giờ đến trường), và chúng tôi chào hỏi vui vẻ. Vào văn phòng trường, tôi thấy mặt trái của Ronaldo Cristiano đang trồng cây chuối (do tên anh bị viết ngược lại là Cristiano Ronaldo) và đưa phần mặt bên trái về phía tôi. Để nhớ ngày sinh của Albert Einstein, chỉ cần nhớ câu chuyện này và giải mã lại số ngày sinh của ông.

Khôi phục trí nhớ

Tạp chí Neutron đã công bố một nghiên cứu từ khoa tâm lý của Đại học California, trong đó các nhà khoa học đã áp dụng kỹ thuật quang-di truyền (Optogenetics) để xóa và sau đó phục hồi thành công các ký ức chấn thương ở chuột thí nghiệm. Nghiên cứu cho thấy các nhà thần kinh học tin rằng ký ức được lập trình trong vỏ não, do đó, mặc dù có thể bị xóa, nhưng vẫn có khả năng khôi phục thông qua vùng “hồi hải mã”.

Chú thích

Liên kết bên ngoài

Tiếng Anh

• Các tác phẩm của Endel Tulving
• Nhập mục từ điển Stanford Encyclopedia of Philosophy
• Tài nguyên liên quan đến trí nhớ
• WNYC - Radio Lab: Chương trình về trí nhớ và sự quên số #304 vào thứ Sáu, ngày 8 tháng 6 năm 2007 Lưu trữ ngày 2010-08-18 tại Wayback Machine
• Bài báo khoa học về chứng mất trí nhớ Lưu trữ ngày 2010-09-01 tại Wayback Machine
• Học tập và trí nhớ, Neuroscience Online
• Implant trí nhớ giúp chuột có khả năng hồi tưởng tốt hơn