Trích đoạn từ Tư Duy Mới – Fukuzawa Yukichi

Mở đầu: Khi xuất bản lần đầu, cuốn sách này đã phá vỡ mọi kỷ lục với 3,4 triệu bản in, trong khi dân số Nhật Bản chỉ khoảng ba mươi lăm triệu. Điều này đã thể hiện rằng đây là tác phẩm không thể thiếu đối với mọi người dân Nhật trong thời kỳ Duy tân. Từ đó đến nay, cuốn sách này liên tục được tái bản, chỉ tính từ năm 1942 đến năm 2000, nhà xuất bản Iwanami Bunko cũng đã tái bản đến bảy mươi sáu lần.

Trong tác phẩm này, Fukuzawa Yukichi thảo luận về tinh thần cơ bản của con người và mục đích thực sự của học vấn. Qua các chương về bình đẳng, quyền con người, ý nghĩa của học vấn mới, trách nhiệm của nhân dân và chính phủ trong một quốc gia pháp trị…

Ông khẳng định tất cả mọi người sinh ra đều bình đẳng và bất kỳ sự khác biệt nào đều xuất phát từ trình độ học vấn. Về học vấn, Fukuzawa Yukichi phê phán phương pháp học “từ chương” và nhấn mạnh rằng Nhật Bản cần xây dựng nền học vấn dựa trên “thực học”.

Về tác giả Fukuzawa Yukichi:

Khi nhắc đến Fukuzawa Yukichi, không một người Nhật nào không biết. Ông được coi như một trong những nhân vật “mở cửa quốc gia” của Nhật Bản hiện đại, hình ảnh của ông được in trên tờ tiền có mệnh giá cao nhất ở Nhật, tờ mười nghìn yên.

Fukuzawa Yukichi là một nhà tư tưởng có ảnh hưởng sâu rộng đối với xã hội Nhật Bản thời đại mới. Người Nhật tôn vinh ông là “Voltaire của Nhật Bản”, không chỉ vì sự tận tâm và tầm vóc lớn trong tư tưởng, mà còn vì ông cùng những người đồng minh của mình đã làm sáng tỏ tinh thần dân tộc Nhật Bản, mang lại sức sống, động lực và sự hỗ trợ tinh thần cho cuộc cách mạng Duy tân của chính phủ Minh Trị. Những tác phẩm của ông, dù đã viết từ hơn một thế kỷ trước, vẫn được người Nhật Bản ngày nay kính trọng và hết lòng ngưỡng mộ.

***

Phần Một
Trời Không Sinh Ra Người Trên Người

Mọi người đều sinh ra bình đẳng, sự khác biệt đến từ trình độ học vấn

Thường nghe người ta nói: “Trời không tạo ra người trên người và cũng không tạo ra người dưới người”. Từ khi sự sống xuất hiện, mọi sinh vật đều được sơ sinh bình đẳng, mỗi người đều có quyền và vị trí như nhau, không có sự phân biệt về đẳng cấp, giàu nghèo.

Loài người – vương giả của vạn vật – thông qua sự hoạt động của trí óc và cơ thể để biến mọi thứ trên trái đất thành công cụ hữu ích cho bản thân mình. Nhờ đó mà có thể đáp ứng nhu cầu ăn uống, mặc quần áo, có nơi ở, sống tự do theo ý muốn và không làm phiền, cản trở đến cuộc sống của đồng loại. Con người có thể sống hạnh phúc, hòa hợp trên trái đất. Đó là ý muốn của Trời, là hy vọng của Trời đối với con người.

Nhưng nhìn xa hơn vào xã hội, cuộc sống con người luôn tồn tại những khoảng cách rất lớn. Đó là khoảng cách giữa người thông minh và người ngốc nghếch; giữa người giàu và người nghèo; giữa tầng lớp quý tộc và tầng lớp dân dã.

Vậy nguyên nhân là gì? Thực ra rất đơn giản.

Cuốn sách hướng dẫn tu thân Thực Ngữ Giáo nói rằng: “Người thiếu học là người thiếu tri thức, người không biết đến tri thức là người ngu ngốc”. Câu này cũng có thể hiểu: sự khác biệt giữa người thông minh và kẻ đần độn là ở việc có học hay không.

Trên thế gian này có cả việc khó và việc dễ. Người làm việc khó được đánh giá cao. Người làm việc dễ thường bị coi thường. Công việc đòi hỏi sự cố gắng tinh thần được coi là việc khó, còn lao động thể chất là việc dễ. Vì vậy, các học giả, quan chức chính phủ, giám đốc công ty lớn, chủ trang trại sử dụng nhiều lao động… là những người có vị trí cao, quan trọng. Một khi đã có vị trí cao, quan trọng thì tất nhiên gia đình họ cũng giàu có, sung túc đến mức tầng lớp dân dã cũng không thể mơ tưởng. Tuy vậy, nếu suy nghĩ kỹ lưỡng về nguyên nhân thì chỉ có một lý do duy nhất. Đó là việc có chịu khó học hay không, không phải do ai được Trời ban cho. Có câu ngạn ngữ: “Trời không ban phú quý cho con người. Chính con người tạo ra giàu sang phú quý”. Điều đó có nghĩa là Trời đánh giá kết quả của hoạt động, lao động của con người để ban thưởng.

Như đã nói: ở con người không có sự chênh lệch giữa cao sang và hèn mọn, giàu nghèo. Vì thế, có thể nói rằng: người chịu khó học, hiểu biết nhiều sẽ trở thành người quan trọng, sống đầy đủ; người thiếu học sẽ trở thành con người hèn mọn, khổ cực.

Học những kiến thức thiết thực cho cuộc sống

Học vấn là gì? Đó không phải là học chỉ để hiểu câu khó, chữ khó; càng không phải là việc học chỉ để giải thích văn cổ, đọc thơ, ca dao. Học như vậy không có ích gì cho cuộc sống.

Đọc văn học cũng là cách để động viên và an ủi tâm hồn con người, điều này không phải là một môn học không hữu ích cho cuộc sống sao? Nhưng tôi không cho rằng văn học quan trọng đến mức phải thờ phụng nó như cách các giáo viên dạy Hán văn, Cổ văn thường làm.

Trong cuộc sống, tôi hiếm khi thấy giáo viên dạy Hán văn nào có được tài sản lớn, cũng như ít thấy các doanh nhân thành công trong kinh doanh lại là những người giỏi văn chương.

Với phương pháp học hiện nay, chỉ làm tăng thêm lo lắng cho các bậc phụ huynh, nông dân… những người cố gắng chăm sóc việc học của con cái: “Chúng nó học như thế này, chắc chắn sẽ gặp khó khăn trong tương lai”. Điều này đúng. Vì phương pháp học này không thực tế, không thể áp dụng kết quả học tập vào cuộc sống thực tế.

Vậy bây giờ chúng ta phải học gì và học như thế nào?

Trước hết, chúng ta cần học những môn học thiết thực cho cuộc sống hàng ngày. Ví dụ: Phải thuộc lòng bảng chữ cái Kana; Học cách viết thư từ, ghi chép kế toán; Sử dụng thành thạo bảng tính; Biết cân, đong, đo, đếm; Tiếp theo là học Địa lý để hiểu về địa hình Nhật Bản và các quốc gia trên thế giới; Vật lý là môn học giúp chúng ta hiểu biết về tính chất của các vật thể trong tự nhiên và ứng dụng của chúng; Học Sử để hiểu rõ mọi sự kiện trong lịch sử và nghiên cứu về quá khứ, hiện tại của mỗi quốc gia; Học Kinh tế để giải quyết các vấn đề liên quan đến chi tiêu hàng ngày của mỗi gia đình và nền kinh tế của quốc gia; Học Đạo đức giúp chúng ta hiểu về hành vi, cách cư xử và giao tiếp giữa con người với nhau.

Để học những môn này, cần phải đọc tất cả sách của châu Âu đã được dịch sang tiếng Nhật. Đối với các bạn trẻ có khả năng, tôi khuyên nên đọc trực tiếp nguyên bản bằng tiếng Anh, Pháp, Đức. Khi học cần hiểu được nội dung chính của môn học, dựa trên đó hiểu được bản chất cơ bản của mọi sự vật. Học như vậy mới có ích cho cuộc sống. Đó là “Thực học” mà ai cũng cần học, là kiến thức mà tất cả mọi người phải tự trang bị, không phân biệt giàu nghèo, địa vị. Việc tự trang bị kiến thức này, từng cá nhân trên cơ sở thực hiện chức trách của mình, sẽ quản lý gia nghiệp tốt…

Cá nhân độc lập thì gia đình mới độc lập. Và quốc gia cũng độc lập theo đó.

Tự do không chỉ là biết cho riêng mình

Biết đúng vị trí, vai trò của mình là rất quan trọng. Từ khi sinh ra, con người không phải chịu sự can thiệp của bất kỳ ai. Nam và nữ đều có quyền tự do sinh sống. Nhưng khi luôn yêu cầu được làm theo ý muốn của mình mà không hiểu rõ vị trí của mình, thì sẽ trở thành người chỉ nghĩ cho bản thân. Điều này sẽ tự làm tổn thương bản thân.

Dựa trên đạo lý, vị trí của mỗi người là: tôn trọng tình thương, không làm phiền hay ngăn cản người khác, bảo vệ quyền tự do cho bản thân.

Tự do cá nhân không có nghĩa là làm bất cứ điều gì mình muốn mà không tính đến người khác. Ví dụ, nếu ai đó nói: “Tiền của tôi, tôi muốn uống rượu thì uống, muốn mua 'hoa' thì mua. Đó là quyền của tôi, không ai được can thiệp”. Tuy nhiên, ham mê rượu chè ảnh hưởng đến người khác, thậm chí làm tổn thương bạn bè và ảnh hưởng đến giáo dục xã hội. Việc này không thể xem là quyền tự do đúng đắn.

Tự do và độc lập không chỉ liên quan đến từng cá nhân mà còn đến quốc gia.

Nhật Bản, một quốc đảo nhỏ ở phía Đông châu Á, lâu nay không giao thương với thế giới bên ngoài, tự cung ứng tự cấp. Cho đến khi Mỹ tới, Nhật Bản mới bắt đầu mở cửa giao thương. Mặc dù đã mở cửa, trong nước vẫn có nhiều tranh cãi về việc tiếp tục đóng cửa hay mở cửa, chỉ trích người nước ngoài… Những cuộc tranh cãi như vậy thật là vô ích, giống như “Ếch ngồi đáy giếng coi Trời bằng vung”.

Hãy suy nghĩ, người Nhật và người phương Tây cùng sống trên một hành tinh, hưởng chung mặt trời, mặt trăng, không khí và đại dương. Chúng ta cùng chia sẻ tài nguyên, học hỏi lẫn nhau, không tự cao tự đại. Dân Nhật cũng như dân các quốc gia khác đều mong muốn phát triển và hạnh phúc.

Chúng ta phải nỗ lực trong quan hệ quốc tế để tuân thủ đạo lý, làm hài lòng mọi người. Nếu sai, cần phải xin lỗi. Để bảo vệ lập trường chính nghĩa, không sợ ai, chúng ta phải sẵn lòng hy sinh cho Tổ quốc. Chỉ khi đó, đất nước mới thực sự tự do, quốc gia mới độc lập.

Tuy nhiên, trên thế giới vẫn tồn tại những quốc gia tự cho mình là trung tâm của vũ trụ. Họ coi như không có quốc gia nào tồn tại ngoài quốc gia của họ. Khi gặp người ngoại quốc, họ coi thường như loài thú hoang, gọi họ là man di mọi rợ. Kết quả là họ thu hút sự căm ghét từ các quốc gia khác. Đó là cách suy nghĩ “chỉ biết tới bản thân” ở cấp quốc gia, là một cách ngoại giao thiếu hiểu biết về “Tự do”.

Học để dũng cảm bày tỏ chính kiến và thực hiện trách nhiệm đối với đất nước.

Kể từ khi thiết lập chế độ quân chủ, chính trị Nhật Bản đã có những thay đổi đáng kể. Trong ngoại giao, chính phủ đã thiết lập quan hệ với các quốc gia dựa trên pháp quốc tế. Trong nội bộ, tinh thần “tự do, độc lập” đã được truyền đạt cho người dân. Họ đã được phép tự do sử dụng tên và hưởng thụ nhiều quyền lợi khác… Đây là sự thay đổi đáng kể kể từ khi quốc gia được thành lập, tạo điều kiện cho bình đẳng giữa các tầng lớp xã hội.

Hệ thống địa vị xã hội – nơi một người được xác định trước cả khi sinh ra – đã bị loại bỏ hoàn toàn.

Từ nay về sau, địa vị xã hội của mỗi người sẽ phụ thuộc vào tài năng, phẩm chất và vai trò của họ. Quan chức chính phủ được bổ nhiệm dựa trên tài năng và phẩm cách, và là người thi hành pháp luật cho chúng ta. Chúng ta tôn trọng họ vì điều đó, không phải vì vị trí và địa vị của họ. Chúng ta không phục tùng họ cá nhân, mà chỉ tuân thủ pháp luật (luật pháp quốc gia) mà họ đang thi hành.

Dưới thời chính quyền phong kiến của Mạc phủ, dân chúng ta luôn phải sống trong sự sợ hãi, né tránh, phải khuất phục trước các Tướng quân. Ngay cả lũ ngựa của họ cũng làm chúng ta hoảng sợ, không dám đi chung đường; bầy chim cắt dùng như quân sự khi Tướng quân đi săn, cũng khiến chúng ta rùng mình, phải cúi đầu, phải nhường bước cho đến khi chúng bay đi mới dám đứng lên đi tiếp. Họ ép buộc chúng ta phải quen với, phải sợ hãi trước những điều được xem là “luật lệ”, “tập quán” tàn bạo ấy. Giờ đây, mỗi người đều cảm thấy kinh tởm khi nhớ lại.

Những điều “luật lệ”, “tập quán” đó không phải là luật pháp hoặc quốc pháp mà chúng ta phải tuân theo. Chúng là những thứ đã tước đoạt mọi tự do của chúng ta. Chúng là những thứ được sử dụng để truyền bá nỗi sợ hãi trước uy quyền của chế độ phong kiến Mạc phủ và để che đậy sự thực lộng lẫy, không minh bạch của chế độ đó.

Ngày nay, toàn bộ chế độ và luật lệ ngớ ngẩn ấy đã bị xoá bỏ. Vậy thì, chúng ta tại sao phải sợ hãi các cấp chính quyền đó mãi.

Nếu có bất kỳ bất mãn nào với chính quyền hiện tại, chúng ta phải kháng nghị, tranh luận một cách công bằng, chính trực. Tại sao chúng ta chỉ dám nói xấu, kêu ca sau lưng họ mà không dám chỉ trích trực diện.

Các cuộc kháng nghị phải được lòng dân, phải tuân thủ đạo lý Trời, dù có phải hy sinh tính mạng chúng ta cũng phải đấu tranh. Đây là nhiệm vụ mà mỗi người dân chúng ta phải thực hiện đối với đất nước.

Học để thấu hiểu trách nhiệm của chính mình

Như đã nói ở trước đó, “độc lập và tự do” dựa trên nguyên lý của Trời đã trở thành quy tắc cơ bản trong từng con người cũng như trong cả quốc gia chúng ta. Nếu có ai vi phạm nguyên tắc này, dù phải đối đầu với cả thế giới, chúng ta cũng không sợ hãi, thậm chí còn đối mặt với những quan chức chính phủ có quyền lực?

Hiện nay, chúng ta đã xây dựng được tinh thần cơ bản: mọi người dân đều bình đẳng, vì vậy chúng ta cần tin tưởng vào khả năng và tài năng của mình để phát triển tối đa.

Mỗi người đều có nhiệm vụ riêng, và do đó phải tự mình phát triển tài năng và hoàn thiện bản thân để đáp ứng nhiệm vụ đó. Để làm điều này, việc học chữ và học ngôn ngữ là vô cùng quan trọng. Có kiến thức và biết ngôn ngữ sẽ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về mọi mặt của đời sống.

Từ những điều đã nói, chúng ta có thể hiểu rằng việc học là một vấn đề cực kỳ quan trọng.

Ngày nay, tầng lớp dân thường đã đứng ngang hàng với samurai, mở ra cơ hội cho chính quyền nếu chúng ta có tài.

Chúng ta phải nhận trách nhiệm của bản thân, tránh những hành động ngớ ngẩn và cần phải cẩn trọng hơn.

Không có gì đáng thương hơn là những người thiếu tri thức và không hiểu biết, họ khó giao tiếp với người khác. Họ thường căm ghét và oán trách những người giàu có một cách vô lý, thậm chí làm tổ chức để phá hoại.

Dù được luật pháp bảo vệ, nhưng khi cảm thấy không công bằng, họ vẫn vi phạm và phá luật một cách trơ trẽn.

Một số người khi có ít tài sản chỉ biết tích trữ và cất giấu, không bao giờ nghĩ đến việc đầu tư cho học hành của con cháu. Vì vậy, con cháu họ chỉ biết tiêu xài và lãng phí tài sản của tổ tiên.

Với những người như họ, không thể dùng đạo lý để thuyết phục, chỉ có uy lực đe dọa mới có hiệu quả. Điều này được nói rõ trong câu tục ngữ của phương Tây: “Người ngu dốt dễ bị áp đặt chính sách bạo lực”. Nếu nhân dân lành mạnh và nghiêm túc, chính phủ cũng phải trở nên lành mạnh và nghiêm túc.

Ở Nhật Bản, dân làm nền, chính phủ làm trụ. Nếu dân yếu đuối và thiếu tri thức, luật pháp của chính phủ cũng sẽ trở nên nghiêm khắc. Nhưng nếu quốc dân có ý thức và tiếp thu văn minh, chính phủ cũng sẽ mở lòng và nhân từ.

Luật pháp nghiêm khắc hay nhân từ hoàn toàn phụ thuộc vào phẩm cách và thái độ của quốc dân.

Có ai mong muốn một chế độ chính trị tàn bạo không?

Có ai mong muốn đất nước phát triển kém cỏi không?

Có ai mong muốn quốc gia của mình bị coi thường bởi các quốc gia khác không?

Không, và không thể có. Đó là tâm hồn con người trong mỗi chúng ta.

Nếu mọi người đều tận tụy với Tổ quốc, nơi mình sinh ra, chúng ta sẽ không phải lo lắng về tương lai hay tiền đồ của Nhật Bản. Mục đích của chúng ta chỉ là bảo vệ hòa bình cho đất nước.

Vì vậy, điều quan trọng nhất là mỗi người phải học hành, mở rộng kiến thức, phát triển tài năng và nhân cách để đáp ứng trách nhiệm của mình.

Ngược lại, chính phủ phải soạn thảo và thông báo chính sách một cách dễ hiểu cho mọi người. Mục tiêu duy nhất của chính phủ là cung cấp cuộc sống bình an và đầy đủ cho nhân dân.

Những lời khuyên về học vấn mà tôi chia sẻ cũng chỉ muốn nhấn mạnh điều này.

Nhân dịp khai trường trường học tại quê tôi, tôi viết bài này để chia sẻ với bạn bè và người dân địa phương. Sau khi đọc xong, nhiều người gợi ý rằng bài viết này nên được chia sẻ rộng rãi hơn nữa, vậy tôi đã in nhiều bản để phổ biến cho mọi người.

Tháng Hai năm 1871

Nguồn: Học Thế Nào