[Trích Sách] 'Tốt, Xấu và Điện Thoại Thông Minh': Làm Thế Nào Để Đánh Giá Người Khác Một Cách Tích Cực?

Việc chỉ trích hoặc phê bình ai đó trong cuộc sống thường phức tạp hơn chúng ta nghĩ. Điều quan trọng không chỉ là thông điệp mà ta truyền đạt mà còn là cách chúng ta truyền đạt nó. Trong các mối quan hệ hàng ngày, có những tương tác khiến ta không thoải mái, nhưng cũng có những tương tác mang lại sự hài lòng. Bí mật ở đâu? Cùng khám phá trong cuốn sách: Tốt, Xấu và Điện Thoại Thông Minh của Đặng Hoàng Giang.

Muốn phê bình người khác một cách tích cực, bạn cần làm gì?

Trước hết, nhớ rằng ai cũng không thích bị chỉ trích, dù đó là bài viết hay bình luận. Dù bạn nói về thông minh, nhan sắc hay uyên bác, người ta thường bỏ qua sự tích cực và tập trung vào phê phán.

Phê bình một cách có tâm được gọi là “phê bình thiện chí'. Nó bắt đầu từ mục đích tốt là giúp đỡ người khác. Hãy suy nghĩ về lần cuối bạn phê phán ai đó. Lý do bạn làm điều đó là gì? Bạn muốn giúp họ tiến bộ? Thuyết phục họ ủng hộ quan điểm của bạn? Cả hai đều tăng hiểu biết trong vấn đề bạn quan tâm? Hay chỉ muốn thể hiện sự thông minh của mình?

Mục tiêu của một cuộc tranh luận không phải là 'chiến thắng' và làm đối phương xấu hổ, mà là để giúp họ vượt qua những điểm yếu trong quan điểm của họ và cùng nhau xem xét vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau. 'Thành công' được đạt khi tình hình được cải thiện và lời nói được tìm ra.

Trong cuốn sách ý nghĩa về cách suy nghĩ, Những máy bơm trực giác và các công cụ tư duy khác, triết gia Daniel C.Dennett tóm tắt bốn bước mà một lời phê bình thiện chí cần phải trải qua - một trình tự được đề xuất lần đầu bởi Anatol Rapoport, một nhà toán học và tâm lý học người Mỹ gốc Nga ở nửa đầu thế kỷ 20.

Bước đầu tiên, bạn cố gắng tái hiện quan điểm của người bạn muốn phê bình một cách rõ ràng, mạch lạc và khách quan nhất có thể. 'Dựa trên hiểu biết của tôi, anh muốn nói rằng...' hoặc 'Anh có ý là...'. Nói cách khác, bạn paraphrase, sắp xếp lại các ý của họ. Lúc này, bạn đang làm việc như một trợ lý của họ, không phải thêm ý kiến, suy đoán hoặc bổ sung, nhưng làm cho ý kiến của họ rõ ràng hơn. Bạn đã thành công khi họ nói: 'Cảm ơn bạn, mình hy vọng mình đã diễn đạt ý kiến của mình một cách rõ ràng hơn.'

Trong nhiều trường hợp, khi bạn diễn đạt lại, những mâu thuẫn hoặc điểm yếu trong quan điểm của họ cũng được tiết lộ, khiến họ phải suy nghĩ thêm, điều chỉnh hoặc bổ sung ý kiến của mình. Bạn đã kích thích quá trình tư duy của họ.

Khi họ đã thấy rằng ý kiến của họ được diễn đạt đúng ý mình mà không gây hiểu lầm nào, ở bước hai, bạn liệt kê những điểm mà bạn đồng ý, đặc biệt là những điểm quan trọng và cơ bản. 'Tôi đồng ý với bạn về tầm quan trọng của...' hoặc 'Tôi cũng có trải nghiệm tương tự...'. Bạn cũng có thể đưa ra các ví dụ hoặc minh họa khác mà họ có thể chưa nghĩ đến để củng cố những điểm mà cả hai đều đồng ý.

Ở bước ba, bạn nên chia sẻ những điều bạn học được từ người kia. “Điều mới với tôi từ cách diễn đạt của bạn là…' hoặc 'Tôi cần thời gian để suy nghĩ thêm về những điểm mà bạn vừa đề cập...'

Đến bước bốn, bạn mới đưa ra những điểm phản đối, bất đồng. 'Tuy nhiên, chúng ta cần chú ý…' hoặc 'Mặt khác, tôi nghĩ rằng…' hoặc 'Tuy nhiên, vấn đề ở điểm này là…'. Lúc này, bạn đã tạo ra một tâm trạng thuận lợi để người kia chấp nhận những gì bạn nói. Bạn đã giúp họ không chỉ tự tin hơn trong việc diễn đạt quan điểm mà còn thấy được giá trị trong quan điểm của mình hoặc sự hiểu biết từ bạn, thậm chí còn giúp họ nhận ra những khuyết điểm trong suy nghĩ của mình.

Ở bước này, bạn cũng nên nói 'Tôi không rõ' khi bạn không chắc chắn về điều gì đó. Gần đây, câu này dường như đã biến mất trong các cuộc tranh luận. Ngược lại, các vấn đề càng phức tạp thì người ta lại tránh câu này hơn. Hãy thử dùng nó vào lần tới, bạn sẽ nhận được sự thiện chí và tôn trọng từ người nghe.

Như trong mọi nghệ thuật khác, phê bình thiện chí yêu cầu sự tập luyện và kiên nhẫn. Trong thực tế, trong sự cố gắng bảo vệ quan điểm của mình, chúng ta thường nhảy qua bước bốn, bỏ qua tất cả những điểm tương đồng, tập trung vào những điểm khác biệt. Đặc biệt là trên mạng, chúng ta thường không kiểm tra lại xem mình đã hiểu đúng ý của người khác hay không. Cuộc trò chuyện nhanh chóng trở thành cuộc tranh luận không có kết quả, gây bực bội và đau đớn cho tất cả mọi người liên quan.

Quy trình bốn bước này cũng giúp bạn tránh được thói quen phê phán người khác, đánh giá họ dựa trên cá nhân, hoặc phán xét dựa trên những chi tiết cá nhân thay vì nội dung ý kiến của họ. Đây là những gì tôi gọi là 'phong cách haiku' của phê bình, chỉ là một hoặc hai câu mà ta thường thấy trên mạng. Ví dụ: 'Học bổng Fulbright chả ra gì cả.' hoặc 'Ở Tây bao nhiêu năm vẫn chẳng thấy tiến bộ gì.' và câu phổ biến nhất: 'Có lẽ có người trả tiền cho việc này.'

Dù bạn đã cố gắng hoàn thành bốn bước một cách kiên nhẫn và thiện chí nhất, không đảm bảo rằng đối phương sẽ phản hồi với thái độ mở lòng. Sự cứng đầu và thiếu thiện chí của họ có thể che giấu sự bất an bên trong, cố gắng kiểm soát tình huống, hoặc đơn giản là thiếu kinh nghiệm. Hãy nhớ giữ vững sự điềm tĩnh. Kiên nhẫn và linh hoạt, nhưng quyết đoán và kết thúc cuộc tranh luận khi cần thiết.

Dù trong những trường hợp như vậy, bạn có thể tự hài lòng với mình vì bạn đã làm tốt nhất có thể. Hơn nữa, quá trình phê bình bốn bước này cũng có lợi cho chính bạn; nó giúp bạn vượt qua hai cái bẫy mà chính bạn tạo ra.

VƯỢT RA NGOÀI BUỒNG VANG VÀ LẮNG NGHE SỰ KHÁC BIỆT

Cái bẫy đầu tiên là con người thích cố kích nội dung quan điểm của mình. Chúng ta thường tìm kiếm sự ủng hộ từ những người cùng suy nghĩ, kết bạn trong nhóm người tưởng tượng đó, và ngày càng tin vào sự đúng đắn của chính mình, không phải vì có bằng chứng mới, mà vì sự đồng thuận từ những người xung quanh. Theo giáo sư Cass Sunstein tại Đại học Chicago, chúng ta đang chui vào một cái hang vọng, một không gian âm nhạc phản chiếu, nơi chúng ta chỉ nghe được tiếng chính mình.

Mạng xã hội thường dẫn chúng ta vào những buồng vang này một cách dễ dàng, mặc dù có vẻ mâu thuẫn với việc chúng ta xem nó như công cụ kết nối với mọi người. Thực tế, thuật toán của Facebook thích hiển thị nội dung mà ta thích. Dần dần, chúng ta chỉ nhìn thấy ý kiến giống chúng ta trên newsfeed của mình - chúng ta đang ở trong một cái hang lý tưởng. Sự tương tác chỉ diễn ra trong các nhóm đồng thuận, dẫn đến sự cực đoan hóa và phân cực xã hội.

Hơn nữa, ta thường nghe theo một cách thiên vị, đó chính là điểm yếu thứ hai. Ta chỉ coi những thông tin, phân tích ủng hộ quan điểm của mình là quan trọng, và coi những dẫn chứng ngược lại là không đáng kể. Một người nghi ngờ về sự an toàn trong xã hội sẽ coi một vụ trộm trên báo làm bằng chứng cho quan điểm của họ, nhưng lại xem thống kê về mức độ tội phạm là không tin cậy, thậm chí do mục đích tà ác của tác giả.

Tương tự, một người không tin vào ai trong xã hội sẽ coi một vụ lừa đảo như là một ví dụ minh chứng, nhưng lại xem việc giúp đỡ người khác như là ngoại lệ.

Cả hai xu hướng 'rơi vào buồng vang' và 'lắng nghe thiên vị' đều xảy ra không đồng ý, vì vậy chúng ta cần nhận biết và đối phó với chúng. Phê bình thiện chí giúp ta làm điều này, khiến ta dành thời gian suy nghĩ về quan điểm ngược lại và tìm ra sự đồng cảm. Lắng nghe người khác không dễ dàng, nhưng điều đó giúp ta hiểu họ hơn, và khi ta hiểu họ hơn, ta cũng trở nên ít định kiến hơn.

Chúng ta mong muốn xã hội tốt đẹp hơn, đó là rõ ràng. Nhưng liệu chúng ta có nên đối xử với nhau như kẻ thù chỉ vì chúng ta không đồng ý? Chúng ta không cần phải đồng ý với nhau, nhưng điều đó không ngăn cản chúng ta tôn trọng và khoan dung đối với những quan điểm khác nhau.

Ảnh: Tuyết Sơn