Buzz
Mọi người đều biết rằng chỉ có chỉ số IQ cao không đảm bảo cho một cuộc sống thành công, hạnh phúc và có đạo đức. Nhưng chỉ khi đọc cuốn sách “Trí tuệ xúc cảm” của Daniel Goleman, chúng ta mới có thể hiểu được tại sao. Cuốn sách dựa trên những quan sát và nghiên cứu lâu năm trong lĩnh vực tâm lý và khoa học não, mang đến cho chúng ta một cái nhìn mới về hai loại trí tuệ bên trong mỗi người: trí tuệ lý trí và trí tuệ cảm xúc, và cách mà chúng tác động đến số phận của chúng ta.
Trong cuốn sách này, tác giả dẫn dắt độc giả khám phá khoa học xúc cảm. Cuốn sách muốn mang lại cho bạn cái nhìn sâu sắc hơn về những tình huống phức tạp nhất trong cuộc sống và xã hội. Kết thúc cuốn sách là sự hiểu biết về ý nghĩa của điều đó và cách kết hợp trí tuệ với cảm xúc.
PHẦN MỘT: BỘ NÃO XÚC CẢM
Tìm hiểu về cấu trúc của bộ não xúc cảm, lý giải tại sao có những lúc trái tim lại thắng trội trước lý trí. Chúng ta cần cảm xúc để làm gì?
Mỗi cảm xúc đều đóng một vai trò đặc biệt được coi là dấu ấn sinh học: Khi tức giận, sợ hãi, hạnh phúc, yêu, ngạc nhiên, kinh tởm và buồn bã...
Xúc cảm sinh ra hai thế lực mạnh mẽ là thịnh nộ và tham lam, đấu tranh với lý trí, thỉnh thoảng áp đảo nó. Lý trí có thể chống đỡ được bao lâu trước sự hợp tác giữa chúng? Trong khi lý trí chỉ biết nói lên giá trị của đạo đức, hai thế lực kia lại bất chấp. Chúng ngày càng lên tiếng và gây rối đến khi người điều khiển ba kẻ này kiệt sức, chấp nhận và từ bỏ.
Chúng ta có hai bộ não, hai tinh thần và hai dạng trí thông minh khác nhau: trí lý và trí xúc cảm. Cả hai loại trí thông minh này đều hướng dẫn quyết định của chúng ta trong cuộc sống - không chỉ có trí thông minh IQ, mà còn có trí tuệ xúc cảm. Thực sự, trí tuệ lý trí không thể hoạt động hiệu quả nếu không có trí tuệ xúc cảm. Khi tương tác hiệu quả, trí tuệ xúc cảm tăng lên, năng lực suy luận của trí lý cũng tăng theo. Erasmus từng nói, chúng ta cần tìm sự cân bằng giữa hai mặt đó. Để làm được điều đó, trước tiên chúng ta phải hiểu rõ ý nghĩa của việc sử dụng trí xúc cảm một cách thông minh.
PHẦN HAI: Bản Chất Của Trí Tuệ Xúc Cảm
Hãy quan sát biểu hiện của sự logic qua hành vi - đó là trí tuệ xúc cảm, giúp kiềm chế cảm xúc, hiểu biết cảm xúc của người khác và làm dịu các mối quan hệ. Aristotle từng nói, không phải dễ dàng để 'giận đúng người, đúng lúc, đúng mục đích, đúng cách và đúng mức'.
Khi trí thông minh im lặng
Tại sao một người thông minh lại có những hành động phi lý đến mức ngớ ngẩn như vậy? Câu trả lời: Trí thông minh học thuật không mấy liên quan đến cuộc sống tình cảm. Những người thông minh nhất có khi lại phóng túng theo đuổi đam mê và khát vọng của mình, những người IQ cao có khi lại trở thành tài xế tệ khi điều khiển số phận của họ.
Trong cuộc sống, có nhiều con đường dẫn đến thành công và nhiều năng lực đặc biệt trong từng lĩnh vực giúp ta nhận được phần thưởng xứng đáng. Trong một xã hội đặt tri thức làm nền tảng, kỹ năng về xúc cảm - khả năng hiểu và quản lý cảm xúc của bản thân, cũng như đọc được cảm xúc của người khác - rất quan trọng ở mọi lĩnh vực. Những người có khả năng kiểm soát xúc cảm mạnh mẽ hơn, hạnh phúc và tự hào hơn trong cuộc sống, làm chủ tâm trí để thúc đẩy năng suất và những người không thể kiểm soát được xúc cảm thường mất tập trung và suy nghĩ không rõ ràng.
Nhà tâm lý học Salovey đã sử dụng quan điểm về trí tuệ cá nhân của Gardner để định nghĩa về trí tuệ xúc cảm, mở rộng thành năm lĩnh vực chính:
Thấu hiểu cảm xúc: Nhận biết và hiểu biết về cảm xúc khi chúng xuất hiện là quan trọng trong trí tuệ xúc cảm.
Kiểm soát cảm xúc: Quản lý và kiểm soát cảm xúc đến một mức độ nhất định là một kỹ năng mạnh mẽ dựa trên tự nhận thức của bản thân.
Khích lệ bản thân: Sử dụng cảm xúc để tạo động lực cho mục tiêu cụ thể là quan trọng để tăng sự tập trung, động viên bản thân và phát triển kỹ năng, hoặc để kích thích sự sáng tạo.
Nhận biết cảm xúc của người khác: Sự đồng cảm phát triển từ sự tự nhận thức về cảm xúc của bản thân.
Quản lý các mối quan hệ: Kỹ năng như sự đồng thuận, lãnh đạo, tương tác xã hội hiệu quả thường là riêng của những người giỏi.
Hiểu bản thân
Con người có cách tiếp cận khác nhau trong việc nhận diện và giải quyết cảm xúc của mình:
Người tự nhận thức: Họ nhận thức rõ tâm trạng và cảm xúc của mình, có sự nhạy cảm trong việc xử lý cảm xúc cá nhân. Ngay cả khi họ buồn, họ cũng không chìm đắm trong nó mà có thể nhanh chóng đứng dậy.
Giao tiếp đàm phán: Là kỹ năng của những người hòa giải, ngăn chặn xung đột hoặc giải quyết vấn đề.
Kết nối cá nhân: Họ dễ dàng tạo mối liên kết, họ đóng vai trò tích cực trong nhóm, là bạn đồng hành, bạn bè đáng tin cậy.
Hiểu biết xã hội: Là khả năng phát hiện và hiểu sâu sắc về cảm xúc, động cơ và quan tâm của người khác.
PHẦN BA: TRÍ TUỆ XÚC CẢM ÁP DỤNG
Quan điểm mới về 'trí tuệ' đã đưa xúc cảm vào vị trí trung tâm của những kỹ năng tự nhiên cần thiết cho cuộc sống. Phần III sẽ khám phá sự khác biệt cốt lõi giữa chúng và ảnh hưởng đến các mối quan hệ. Sự nghiệp của chúng ta sẽ khó thành công nếu thiếu trí tuệ xúc cảm trong bối cảnh những động lực thị trường đang định hình lại công việc của chúng ta. Xúc cảm tiêu cực ảnh hưởng như thế nào đến sức khỏe? Con người sẽ sống khỏe mạnh và hạnh phúc ra sao nếu duy trì được cân bằng trong xúc cảm? Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu các câu hỏi đó.
Bạn bè thân thiết
Mỗi cảm xúc mạnh mẽ về bản chất đều thúc đẩy hành động; quản lý những biến động đó là khả năng cơ bản của trí tuệ xúc cảm. Điều này vô cùng khó khăn, nhưng chúng ta thường gặp những cảm xúc mạnh mẽ nhất trong các mối quan hệ tình cảm. Các phản ứng này chỉ ra rằng chúng ta cần thứ sâu sắc nhất là cảm giác được yêu thương và tôn trọng, lo sợ bị bỏ rơi hoặc thiếu hụt tình cảm. Đặc biệt là trong các cuộc cãi vã với bạn đời, chúng ta thường hành động như thể đang đối mặt với nguy cơ sinh tồn.
Tuy vậy, không gì có thể giải quyết hoàn toàn khi bạn đang trong cuộc “bão tố” cảm xúc. Một kỹ năng quan trọng trong hôn nhân là mỗi người phải biết cách làm dịu cảm xúc đau khổ của chính mình. Tóm lại, điều này đồng nghĩa với việc kiểm soát khả năng trở lại trạng thái bình thường sau khi mất kiểm soát trong “vũng lầy” cảm xúc. Vì khả năng lắng nghe, suy nghĩ và diễn giải rõ ràng thường biến mất trong cơn hỗn loạn của cảm xúc, việc giữ bình tĩnh là một bước quan trọng, nếu không giữ được bình tĩnh, ta sẽ không thể giải quyết vấn đề hiệu quả.
Nghệ thuật đánh giá
Cẩn thận và chi tiết
Đề xuất giải pháp
Chia sẻ trực tiếp
Nhạy cảm
Tâm trạng và y tế
Việc lắng nghe bệnh nhân thực sự mang lại nhiều giá trị mới cho công việc điều trị y tế. Điều này cũng là cơ sở của nguyên tắc “đặt bệnh nhân vào trung tâm’’, nơi nhận thức được mối quan hệ quan trọng giữa bệnh nhân và y bác sĩ. Những mối quan hệ này sẽ dễ dàng được củng cố hơn khi tích hợp một số công cụ cảm xúc vào quá trình giáo dục y tế, đặc biệt là việc nhận thức và lắng nghe tự động.
Hướng tới một lĩnh vực y học về cảm xúc, những bước này chỉ là bước đầu tiên. Để y học thực sự mở rộng tầm nhìn và đánh giá đúng tầm quan trọng của cảm xúc, cần ghi nhớ hai điều mà các nghiên cứu khoa học đã chỉ ra:
Giúp con người quản lý tốt các cảm xúc tiêu cực - giận dữ, lo lắng, căng thẳng, bi quan, cô đơn, là một cách phòng tránh bệnh tật. Số liệu chỉ ra rằng khi trở nên tình trạng, mức độ độc hại của các cảm xúc tiêu cực cũng ngang với việc hút thuốc. Vì vậy, việc giúp mọi người kiểm soát tốt chúng có lợi ích tiềm năng về mặt y học tương tự như việc giúp người hút thuốc lá nặng cai nghiện.
PHẦN TƯ: CÁNH CỬA CƠ HỘI
Yếu tố di truyền tạo nên chuỗi cảm xúc chi phối bản tính của mỗi con người. Tuy nhiên, điều đáng ngạc nhiên là hệ thần kinh có thể được huấn luyện và ảnh hưởng đến tính khi không quyết định số phận. Phần này chỉ ra rằng các bài học từ gia đình hoặc trường học từ khi còn nhỏ sẽ giúp chúng ta phát triển mạch cảm xúc như thế nào, trang bị cho chúng ta nền tảng cơ bản về trí tuệ cảm xúc hoặc không. Có thể thấy vai trò vô cùng quan trọng của giai đoạn này trong việc định hình thói quen cảm xúc, thứ chi phối cuộc sống sau này của chúng ta.
Lò rèn gia đình
Đã có hàng loạt nghiên cứu chỉ ra rằng cách mà cha mẹ dạy dỗ con cái, bằng cách thức nghiêm khắc hay thông cảm và đồng cảm, dù hời hợt hay áp đặt, tất cả đều ảnh hưởng sâu sắc tới cuộc sống cảm xúc của trẻ. Gần đây, đã có số liệu ấn tượng minh chứng cho lợi ích lớn mà cha mẹ có trí tuệ cảm xúc có thể mang lại cho con cái. Trẻ em thường nhận thức từng giao tiếp cảm xúc tinh tế nhất trong gia đình, vì vậy cách mà cha mẹ biểu hiện cảm xúc một cách nhạy cảm và thấu hiểu đối với con cái sẽ là những bài học quan trọng. Khi phân tích sâu về giao tiếp giữa các cặp vợ chồng và cách cha mẹ đối xử với con cái, nhóm nghiên cứu của Carole Hooven và John Gottman từ Đại học Washington đã kết luận rằng các cặp vợ chồng có trí tuệ cảm xúc cao có thể giúp con vượt qua những biến động cảm xúc hiệu quả hơn.
Về mặt cảm xúc, có ba loại phụ huynh tồi tệ nhất bao gồm:
Bỏ qua hoàn toàn mọi cảm xúc
Thái độ bất cần quá mức
Không tôn trọng và coi thường cảm xúc của con
Bắt đầu từ trái tim
Những đứa trẻ như vậy cảm nhận được sự động viên và khích lệ từ phụ huynh trong cuộc sống; do đó, họ tin rằng họ có thể vượt qua mọi khó khăn. Ngược lại, những trẻ lớn lên trong một gia đình lạnh lùng, lộn xộn hoặc xa lánh thường bắt đầu nhiệm vụ với tinh thần thất bại từ đầu. Mặc dù chúng không bị hạn chế về khả năng hoặc hiểu biết, nhưng theo Brazelton, dù có làm được điều đó, những đứa trẻ vẫn cảm thấy không tự hào; họ giữ vẻ mặt rằng “Con không thể. Thấy không, con không làm được.” Có thể những đứa trẻ này sẽ lớn lên với tinh thần thua cuộc, không mong đợi sự khích lệ từ giáo viên, không hứng thú ở trường, và thậm chí có thể bỏ học.
Theo báo cáo, hầu hết các sinh viên có kết quả học tập kém đều thiếu ít nhất một trong các yếu tố trí tuệ cảm xúc đã được đề cập (dù họ gặp khó khăn trong việc nhận thức hay không). Vấn đề này không phải là vấn đề nhỏ; ở một số bang, gần 1/5 trẻ em phải lặp lại lớp một, và dần dần tụt lại so với bạn bè, cuối cùng, họ trở thành những đứa trẻ không hài lòng, khó chịu.
Sự sẵn lòng học của một đứa trẻ phụ thuộc vào yếu tố cơ bản nhất, đó là cách học. Báo cáo liệt kê bảy yếu tố cơ bản, tất cả đều liên quan đến trí tuệ cảm xúc:
Tự tin: Biết rằng mình có khả năng kiểm soát và điều chỉnh cơ thể, hành vi và thế giới xung quanh; trẻ em cảm thấy họ có thể và nhận được sự ủng hộ thực sự từ người lớn.
Tò mò: Nhận thức rằng khám phá thế giới là tích cực và mang lại niềm vui.
Chủ đích: Mong muốn và có khả năng đạt được kết quả, kiên trì hành động theo mục tiêu đó. Điều này liên quan đến nhận thức về khả năng và hiệu suất.
Tự chủ: Khả năng điều chỉnh và kiểm soát hành động của bản thân theo tuổi, ý thức kiểm soát bên trong.
Kết nối: Khả năng xây dựng mối quan hệ với người khác dựa trên sự hiểu biết lẫn nhau.
Giao tiếp: Mong muốn và khả năng trao đổi suy nghĩ, cảm xúc và tư duy bằng lời nói. Điều này liên quan đến sự tin tưởng vào người khác và niềm vui trong việc giao tiếp, kể cả giao tiếp với người lớn.
Hợp tác: Khả năng cân bằng nhu cầu của bản thân với người khác trong hoạt động nhóm.
PHẦN NĂM: HIỂU BIẾT VỀ TRÍ TUỆ XÚC CẢM
Phần năm cảnh báo nguy cơ đón đợi những ai không làm chủ được xúc cảm trong quá trình trưởng thành. Sự thiếu hụt về mặt trí tuệ xúc cảm có thể gây ra các vấn đề như trầm cảm, bạo lực, rối loạn ăn uống hoặc lạm dụng chất kích thích,... Phần này cũng nhấn mạnh sự cần thiết của việc dạy cho trẻ những phương pháp kiểm soát xúc cảm và kỹ năng xã hội tại các cơ sở giáo dục tiên tiến để định hình cuộc sống của trẻ theo hướng tích cực. Các số liệu lo ngại từ một cuộc khảo sát lớn với phụ huynh và giáo viên cho thấy: trẻ em ngày nay dễ gặp nhiều vấn đề về xúc cảm hơn so với thế hệ trước. Chúng dễ cảm thấy cô đơn, chán nản, suy sụp, tức giận, ương ngạnh và hung hãn hơn.
Nếu có giải pháp nào phù hợp, tôi nghĩ nó nằm ở việc chúng ta giúp trẻ chuẩn bị cho cuộc sống. Hiện nay, chúng ta vẫn để hoạt động giáo dục về xúc cảm cho trẻ rơi vào tình trạng tự phát với kết quả thậm chí còn tệ hại hơn. Chúng ta cần phải thiết lập tầm nhìn mới về loại trường học có thể giáo dục học sinh trở nên toàn diện về trí tuệ và cảm xúc. Cuối cùng, chúng ta sẽ khám phá một số lớp học sáng tạo với mục tiêu giúp trẻ phát triển nền tảng tự tuệ xúc cảm. Tôi có thể nhìn thấy trước mắt một hệ thống giáo dục tương lai coi trọng việc giúp học sinh trao đổi những kỹ năng như tự chủ, tự ý thức, lắng nghe, đồng cảm, hợp tác và hòa hợp.
Trong cuốn sách về đạo đức của Nicomaque, Aristotle đã đặt ra nhiều câu hỏi triết học về đạo đức và nhân cách, đồng thời thách thức con người kiểm soát xúc cảm bằng trí tuệ để có một cuộc sống tốt đẹp. Đam mê khi được rèn giũa sẽ tìm thấy sự sáng suốt, từ đó dẫn dắt chúng ta suy nghĩ, tồn tại và tạo ra giá trị. Tuy nhiên, đam mê cũng có thể khiến chúng ta lạc lối. Như Aristote nhận định, vấn để không phải chỉ do xúc cảm, mà còn nằm ở mức độ và cách thức thể hiện nó. Làm sao để xúc cảm ăn khớp với trí tuệ và đưa lối cư xử đúng mực lan tỏa trong cộng đồng?
Ảnh: Hoàng Thương
