Trò chơi Tangram

Tangram (chữ Hán: 七巧板, bính âm: qīqiǎobǎn, Hán Việt: Thất Xảo Bản) là một trò chơi ghép hình với bảy mảnh ghép đa giác (gọi là tans) để tạo ra các hình dạng mới mà không được chồng chéo hay thừa mảnh. Các miếng tan cũng có thể được dùng để tạo ra các thiết kế tối giản hoàn toàn mới, nhấn mạnh vào giá trị thẩm mỹ tinh tế.

Tangram được cho là có nguồn gốc từ Trung Quốc vào cuối thế kỷ 18 và đã được đưa sang Mỹ và châu Âu qua các chuyến tàu buôn, trở nên nổi tiếng ở châu Âu trong một thời gian, rồi lại phổ biến trong thời kỳ chiến tranh thế giới thứ nhất. Đây là một trong những trò chơi ghép hình được biết đến nhiều nhất toàn cầu và được ứng dụng trong giải trí, nghệ thuật và giáo dục.

Tangram vừa là tên gọi cụ thể của trò chơi ghép hình với 7 miếng ghép như mô tả, vừa là thuật ngữ chung cho các trò chơi ghép hình có nhiều mảnh để tạo thành các hình đã cho. Từ những năm 1940, tại Việt Nam đã có một trò chơi tương tự được gọi là Trí Uẩn. Ngoài ra, còn có các trò chơi thuộc thể loại Tangram khác như T Puzzle, The Small T.

Lịch sử

Nguồn gốc của trò chơi tangram ở Trung Quốc vẫn chưa được xác định rõ, nhưng người phát minh được biết đến với bút danh Yang-cho-chu-shih. Trò chơi này được cho là lần đầu tiên xuất hiện trong cuốn sách Ch'i chi'iao t'u, mặc dù Shan-chiao trong cuốn Các hình mới của tangram (1815) đã cho biết cuốn sách đó đã bị thất lạc. Tuy nhiên, trò xếp hình có thể đã xuất hiện sớm hơn 20 năm so với thời điểm ghi chép. Truyền thống xếp hình giải trí thời nhà Tống có sự tương đồng đáng kể với các mảnh tangram, và nhà toán học Liu Hui của thế kỷ thứ ba đã sử dụng các bằng chứng xây dựng tương tự như các bàn tiệc đó. Ngoài ra, có thông tin cho rằng Archimedes của Hy Lạp cổ đại đã thiết kế một bộ xếp hình tương tự tangram từ thế kỉ thứ 3 TCN và gọi nó là Loculus Archimedius hoặc Stadderion.

Lan truyền sang phương Tây (1815–1820)

Francis Waln, ông trùm vận tải Philadelphia và nghị sĩ, là người sở hữu các bộ tangram cổ nhất còn sót lại từ năm 1802. Tuy nhiên, phải hơn mười năm sau, công chúng phương Tây mới biết đến trò chơi này. Năm 1815, khi tàu Trader cập bến, thuyền trưởng người Mỹ M. Donaldson nhận được hai cuốn sách của tác giả Sang-Hsia-koi về tangram (một cuốn sách đố và một cuốn sách giải). Đến tháng 2 năm sau, ông đưa chúng về Philadelphia, và cuốn sách tangram đầu tiên xuất bản ở Mỹ dựa trên bộ sách của M. Donaldson.

Trò xếp hình này nhanh chóng được du nhập vào Anh và trở nên rất phổ biến. Sự phổ biến này lan ra toàn châu Âu, phần lớn nhờ vào bộ sách tangram tiếng Anh có tên The Fashionable Chinese Puzzle cùng với quyển sách giải đi kèm. Sau đó, các bộ tangram được làm từ nhiều chất liệu khác nhau (như thủy tinh, gỗ, mai rùa) cũng được nhập khẩu ồ ạt từ Trung Quốc.

Tangram cũng nhanh chóng được ưa chuộng tại Đan Mạch. Nhu cầu tăng vọt vào khoảng năm 1818 khi có hai cuốn sách về xếp hình được xuất bản. Cuốn đầu tiên là của một sinh viên đại học Copenhagen với tiêu đề Mandarinen (Trò chơi Trung Quốc), bàn về lịch sử và sự phổ biến của tangram. Cuốn thứ hai, Trò xếp hình mới của Trung Quốc (Det nye chinesiske Gaadespil), bao gồm 339 mẫu xếp hình từ cuốn The Eighth Book of Tan.

Một yếu tố khác làm tăng sự phổ biến của trò chơi ở châu Âu là dù Giáo hội Công giáo thời đó cấm nhiều hình thức giải trí vào ngày Sabbath, nhưng họ không phản đối trò xếp hình.

Trong thời kỳ đó, nhiều quyển sách khác về tangram cũng được xuất bản ở châu Âu.

• Trò chơi Trung Quốc mới đầy thú vị (Nuovo dilettevole Giuoco Chinese) của Nhà xuất bản Bertinazzi (1813), Ý
• Trò chơi mới từ Trung Quốc (Nuovo Gioco Cinese) của Nhà xuất bản Flli. Bettalli (1817), Ý
• The Fashionable Chinese Puzzle của John Codman Ropes (khoảng 1836–1899), Hoa Kỳ
• Énigmes Chinoises của Nhà xuất bản Grossin (1817), Pháp
• Metamorfosi del Giuoco detto l'Enimma Chinese của Nhà xuất bản Landi (1818), Ý

Đến Đức (1882–nay)

Theo nhiều nguồn tài liệu, nhà giáo Friedrich Fröbel tại Blankenburg, bang Thüringen, là người đầu tiên sáng tạo ra các khối gỗ với các hình dạng khác nhau như hình cầu, hình hộp chữ nhật và hình khối vuông để giúp trẻ nhỏ ở trường mẫu giáo xây dựng mô hình. Điều này diễn ra vào năm 1840. Hai anh em Otto và Gustav Lilienthal đã bị ảnh hưởng bởi ý tưởng này và sản xuất miếng xếp hình từ cát thạch anh, vôi và dầu hạt lanh để kinh doanh, nhưng thất bại vì phương pháp tiếp thị không hiệu quả. Sau đó, họ đã bán phát minh này cho doanh nhân Friedrich Adolf Richter, người đã đăng ký bằng sáng chế cho phát minh này.

Từ năm 1882, Richter đã cho sản xuất các miếng xếp hình tại nhà máy dược phẩm Ankerwerk ở Rudolstadt. Đồng thời, ông cũng mời các nghệ sĩ, họa sĩ và kiến trúc sư thiết kế các mẫu mô hình khác nhau cho bộ đồ chơi này.

Ngày nay, công ty Ankerstein-Steinbaukasten vẫn sản xuất và phân phối trò chơi dưới tên 'Xếp hình Anker' (tiếng Đức: Anker-Steinbaukasten hoặc Anker) với các bộ xếp hình từ 7, 9, 36 đến 686 miếng. Bộ xếp hình 7 miếng có tên là Geduldspiele (trò chơi thử thách lòng kiên nhẫn) và Kopfzerbrecher (thử thách trí óc) được làm từ cát thạch anh, đá vôi, dầu hạt lanh và phẩm màu.

Cấu tạo

Bảy mảnh tangram phải lắp ghép thành một hình vuông có cạnh bằng một đơn vị và diện tích bằng một đơn vị vuông.

• 2 tam giác vuông lớn (cạnh huyền bằng 1, cạnh bên bằng √2/2, diện tích bằng 1/4)
• 1 tam giác vuông cỡ vừa (cạnh huyền bằng √2/2, cạnh bên bằng 1/2, diện tích bằng 1/8)
• 2 tam giác vuông nhỏ (cạnh huyền bằng 1/2, cạnh bên bằng √2/4, diện tích bằng 1/16)
• 1 hình vuông (cạnh bằng √2/4, diện tích bằng 1/8)
• 1 hình bình hành (cạnh bên bằng 1/2 và √2/4, chiều cao bằng 1/4, diện tích bằng 1/8)

Từ thế kỷ 19, đã có hơn 6500 bài đố tangram được ghi chép lại, và con số này tiếp tục gia tăng theo thời gian.

Nghịch lý

Một nghịch lý tangram là một ảo ảnh phân chia hình học, khi hai hình được tạo từ các mảnh giống nhau nhưng trông có vẻ khác nhau, với một hình là phần nhỏ hơn của hình còn lại. Một ví dụ nổi tiếng là nghịch lý hai thầy tu, được cho là của Dudeney, trong đó một hình thiếu một chân. Thực tế là có một phần diện tích nhỏ bị thiếu trong hình thầy tu có chân (xem thêm Câu đố thiếu hình vuông).

Hình ảnh

Chú thích

Tài liệu

• Slocum, Jerry (2001). The Tao of Tangram (bằng tiếng Anh). Barnes & Noble. tr. 9. ISBN 978-1-4351-0156-2.

Đọc thêm

• Hardy, George F. (2014). “2014 Richter's Anker (Anchor) Stone Building Sets” (PDF). ankerstein.ch (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2015.

Liên kết ngoài

• Thế giới đố hình học đa diện Lưu trữ 2020-07-07 tại Wayback Machine (tiếng Anh)
• Puzzelspel 'Het Kruisraadsel'/ Kreuzspiel', Richter, khoảng năm 1900/20
• Bộ sưu tập đố cơ khí Jerry Slocum