Trong vai trò nhà vật lý, Oppenheimer đã tỏ ra ấn tượng như thế nào?

Các nhà sử học khẳng định người cha của bom nguyên tử không phải là Einstein, tuy nhiên, ông từng giành giải Nobel nhờ nghiên cứu về lỗ đen vũ trụ.

Cuối tuần vừa qua, bộ phim 'bom tấn' Oppenheimer đã chính thức ra mắt tại các rạp chiếu phim tại Việt Nam. Tác phẩm mới nhất của Christopher Nolan đưa ra cái nhìn điện ảnh về Julius Robert Oppenheimer - nhà vật lý lý thuyết đã lãnh đạo Dự án Manhattan, thành công phát triển quả bom nguyên tử đầu tiên.

Ông Oppenheimer còn nổi tiếng với tư cách một nhà lãnh đạo có sức thuyết phục và một học giả tự tin trên diễn đàn; có vẻ như nhà khoa học tài năng này đặc biệt phù hợp để trở thành người thời đại.

Để tìm hiểu thêm về Oppenheimer như một nhà khoa học, tạp chí Science đã phỏng vấn David C. Cassidy, một nhà vật lý học và nhà sử học danh dự tại Đại học Hofstra. Tác giả của cuốn sách 'J. Robert Oppenheimer và Thế kỷ của người Mỹ', ông Cassidy đã đủ hiểu biết để trả lời các câu hỏi của phóng viên Science về nhà vật lý học Oppenheimer.

Bài viết dưới đây đã được chỉnh sửa để trở nên trôi chảy hơn.

Hỏi: Trong vai trò là một nhà vật lý, Oppenheimer đã tỏ ra xuất sắc đến đâu?

Đáp: Thực ra, ông không phải là Einstein. Và tầm vóc của ông cũng không thể so sánh được với Heisenberg, Pauli, Schrödinger hay Dirac, những người đã đứng đầu trong cuộc cách mạng lượng tử của thập kỷ 20.

Một trong những lý do là do năm sinh của ông. Ông sinh năm 1904, ít hơn 3 tuổi so với Heisenberg và 4 tuổi so với Pauli. Đó là đủ để đẩy ông vào làn sóng thứ hai của cách mạng lượng tử, sau những phát hiện đầu tiên.

Hỏi: Oppenheimer nổi tiếng với ước lượng Born-Oppenheimer, giúp mở rộng cơ học lượng tử từ nguyên tử tới phân tử đúng không?

Đáp: Đúng, đó là một trong những báo cáo được trích dẫn nhiều nhất của ông. Oppenheimer viết nó vào năm 1927 khi ông ở Göttingen [Đức, cùng với Max Born]. Cùng năm đó, Heisenberg công bố nguyên tắc bất định. Rồi Bohr và Heisenberg cùng công bố 'lời giải Copenhagen' [là một chuỗi giải thích lý giải cơ học lượng tử của Niels Bohr, Werner Heisenberg, Max Born, và nhiều người khác].

Ở đây, chúng ta thấy Oppenheimer đã nỗ lực áp dụng cơ học lượng tử, điều này là một nghiên cứu xuất sắc bởi nó đã giúp thuyết lượng tử tiến triển.

Hỏi: Một số người trong quá khứ cho rằng Oppenheimer không chuyên môn. Vậy về khả năng chuyên môn, Oppenheimer được đánh giá thế nào?

Đáp: Ông ta có kỹ năng và tài năng. Tuy nhiên, ông không tập trung hoàn toàn vào một lĩnh vực. Ông không dành hết thời gian và tâm trí cho vật lý như những nhà vật lý vĩ đại khác. Vật lý chỉ là một phần của sở thích đa dạng của ông. Trong thời gian ông nghiên cứu vật lý, Oppenheimer cũng đọc nhiều văn học và nghiên cứu ngôn ngữ.

Bên cạnh đó, hầu hết các nhà nghiên cứu ở Mỹ tiếp cận vật lý dựa trên kinh nghiệm, trong khi ở châu Âu, các nhà lý thuyết thường theo đuổi các khái niệm mới. Do đó, vai trò của một lý thuyết gia là giúp các nhà thực nghiệm hiểu dữ liệu. Khi vật lý và thí nghiệm thay đổi, sự quan tâm của Oppenheimer cũng thay đổi theo.

Một trong những đóng góp lớn của ông là về dự án lỗ đen vũ trụ. Tuy nhiên, hoàn cảnh không thuận lợi. Năm 1939, ông và một sinh viên khác, Hartland Snyder, đã xuất bản một nghiên cứu dự đoán về việc một ngôi sao sụp đổ dưới tác động của lực hấp dẫn của nó có thể tạo ra một lỗ đen. Tuy nhiên, nghiên cứu này đã bị lãng quên vì chiến tranh.

Nhiều người đã bỏ qua nghiên cứu này vì nó dường như không khả thi - làm sao một vật thể có thể sụp đổ thành một điểm vô hình? Cho đến thập kỷ 60, nhà vật lý học John Wheeler mới đưa ra lại vấn đề này, và chỉ đến thập kỷ 90, chúng ta mới có bằng chứng thực nghiệm đầu tiên về lỗ đen. Tôi tin rằng nếu ông còn sống, Oppenheimer có thể đã được trao giải Nobel nếu nói đến thời điểm đó.

Hỏi: Làm thế nào mà lý thuyết gia Oppenheimer đã được chỉ đạo Dự án Manhattan, một dự án thử nghiệm vô cùng quan trọng?

Đáp: Thực tế lại còn tồi tệ hơn. Oppenheimer thiếu kinh nghiệm lãnh đạo. Ông cũng chưa từng giành giải Nobel, không như nhiều người khác làm việc dưới sự hướng dẫn của ông. Điều đáng chú ý hơn, lịch sử hoạt động chính trị của ông còn gây nhiều nghi ngờ.

Tuy nhiên, Thiếu tướng Leslie R. Groves đã chỉ định Oppenheimer làm lãnh đạo. Lý do chính là vì Oppenheimer hiểu biết sâu về vật lý và có khả năng giải thích các khái niệm một cách dễ hiểu cho Groves. Ngoài ra, Oppenheimer được các nhà vật lý khác tôn trọng.

Nhưng lý do chính là đây, Groves nhận ra Oppenheimer đang ở thế yếu do lịch sử hoạt động chính trị của mình. Groves đã che giấu nhiều thông tin về lịch sử của Oppenheimer để quyết định “Tôi muốn người đàn ông này dẫn dắt dự án”. Vì vậy, Oppenheimer hiểu rằng mình có mặt tại [Dự án Manhattan] là nhờ Thiếu tướng Groves che chở.

Hỏi: Ông Ernest Lawrence, người phát minh ra máy gia tốc hạt cyclotron, là một nhà thực nghiệm và không có hoạt động chính trị. Tại sao Groves không chọn Lawrence?

Đáp: Để dẫn dắt Dự án Manhattan [nếu không phải là người được chỉ định trước], một người phải hiểu rõ về cách hoạt động của quả bom từ bên trong ra ngoài. Lawrence cũng tạo ấn tượng về tính chân thực của mình.

Ngoài ra, [Dự án Manhattan] là dự án quân sự, và Groves muốn những người dưới quyền sẵn lòng tuân thủ mọi chỉ thị. Tôi nghĩ rằng, Groves cảm thấy Lawrence không phải là một người [sẵn sàng tuân thủ].

Hỏi: Liệu Oppenheimer đã đóng góp cụ thể vào thiết kế của quả bom không?

Đáp: Cống hiến quan trọng đến từ năm 1942, khi Tổng thống Franklin D. Roosevelt yêu cầu một dự án thử nghiệm nghiên cứu bom. Arthur Compton đã chọn Oppenheimer để lãnh đạo nhóm nghiên cứu, họ đã xác định chi tiết dự án - những gì cần làm và làm như thế nào.

Nhóm báo cáo cho Compton, và Dự án Manhattan được hình thành. Khi các nhà khoa học đến phòng thí nghiệm ở Los Alamos, New Mexico, họ nghe Robert Serber - trợ lý thân cận của Oppenheimer - giải thích về dự án và cách hoạt động của quả bom dựa trên nghiên cứu đã có. Vì vậy, Oppenheimer và nhóm của ông đã đề xuất lý thuyết cho dự án.

Hỏi: Theo cách nói hiện đại, Oppenheimer đã tạo ra các khái niệm cơ bản cho dự án đúng không?

Đáp: Nhóm cũng tiếp tục nghiên cứu bom hợp hạch và các lĩnh vực tiềm ẩn cho bom hydro. Những phát hiện này đã phải chờ đến cuối chiến tranh để được thực hiện vì ưu tiên vẫn là bom nguyên tử.

Hỏi: Oppenheimer mất đặc quyền an ninh khi phản đối việc phát triển bom hydro. Ông thường được nhớ đến như một nhân vật có số phận nghiệt ngã, có quá ngây ngô để đối mặt với áp lực chính trị. Ông nghĩ sao về điều này?

Đáp: Tôi không nghĩ ông ngây thơ, bởi ông hiểu rõ điều đó có thể là điểm yếu của mình [trong lĩnh vực chính trị]. Ông cũng biết rõ hậu quả nếu phản đối việc phát triển bom hydro. Tất nhiên, ông cảm thấy thất vọng.

Tuy nhiên, giống như nhiều học giả đã chỉ ra, cuộc đời ông không bi kịch như một số nạn nhân của Chủ nghĩa McCarthy, ví dụ như anh trai và chị dâu của Oppenheimer.

Oppenheimer không bị mất việc. Ông không bị đưa vào danh sách đen. Ông không bị trục xuất. Như Abraham Pais, một nhà vật lý học và sử học, đã nói, 'Những gì ông thực sự mất là cảm giác của quyền lực, chính là điều ông thèm khát'. Ông không còn là người quyết định, nhưng vẫn là biểu tượng văn hóa được ngưỡng mộ và người phát ngôn cho khoa học ở Hoa Kỳ.