Truyện thần thoại

Cổ tích, còn được gọi là đồng thoại hoặc truyện thần tiên, là một thể loại văn học được tác giả dân gian sáng tác có xu hướng hư cấu, bao gồm các câu chuyện kỳ diệu, truyện cổ tích về lịch sử, truyện phiêu lưu và truyện cổ tích về thú vật. Đây là những câu chuyện ngắn, chủ yếu kể về các nhân vật hư cấu trong dân gian như tiên, yêu tinh, thần tiên, quỷ, người lùn, người khổng lồ, người cá và thần giữ của, thường đi kèm với phép thuật hoặc bùa mê.

Đặc trưng

Truyện cổ tích có thể được phân biệt với các thần thoại dân gian khác như truyền thuyết (thường liên quan đến sự tin vào tính chân thực của sự kiện được miêu tả) và các câu chuyện về đạo đức, bao gồm các câu chuyện ngụ ngôn về động vật.

Sự khác biệt cơ bản so với các loại truyện khác nằm ở cách người kể chuyện trình bày và người nghe tiếp nhận như một sự tưởng tượng hư cấu, một trò chơi của trí tưởng tượng. Bên cạnh yếu tố hư cấu và tưởng tượng là đặc điểm chủ yếu của thể loại này, truyện cổ tích vẫn phản ánh mối liên hệ với cuộc sống thực, qua nội dung, ngôn ngữ, tính chất của cốt truyện, biểu tượng nghệ thuật và nhiều hơn nữa. Nhiều truyện cổ tích có nguồn gốc từ thời kỳ nguyên thủy, phản ánh các mối quan hệ xã hội và các biểu tượng, tín ngưỡng về tổ tiên và vị thần của vật. Ngược lại, các truyện cổ tích hình thành ở giai đoạn sau hơn, như thời phong kiến, thường mang các biểu tượng như vua chúa, hoàng tử, công chúa. Trong thời đại tư bản, truyện cổ tích thường tập trung vào các nhân vật thương gia, tiền bạc và các mối quan hệ xã hội liên quan đến thương mại, buôn bán và sự đối lập giữa giàu nghèo.

Về nội dung tư tưởng, truyện cổ tích thường mang tinh thần lạc quan, có hậu, trong đó kết thúc truyện luôn thể hiện sự chiến thắng của cái thiện hoặc sự tôn vinh của nó, đồng thời cái ác thường bị loại trừ hoặc bị chế giễu. Là một thể loại truyền miệng, truyện cổ tích thường có nhiều biến thể. Sự đa dạng này có thể được giải thích bởi sự tương đồng về văn hóa, lịch sử, sinh hoạt và lối sống giữa các dân tộc trên thế giới, nhưng cũng có những đặc điểm riêng biệt như cách sống, cách làm việc, điều kiện tự nhiên. Ngoài ra, những người kể truyện cổ tích thường mang vào các câu chuyện của họ những đặc điểm riêng, thêm vào nội dung theo ý muốn của họ. Câu mở đầu của nhiều truyện cổ tích thường là 'Ngày xửa ngày xưa'. Đôi khi, kết thúc có hậu như một đặc điểm đặc trưng của truyện cổ tích (với câu kết là: '... và họ sống hạnh phúc mãi mãi về sau') cũng làm cho khái niệm cổ tích trong tiếng Việt trở nên thân thuộc, như các ví dụ sau: như một câu chuyện cổ tích, đúng là cổ tích!.

Hình thức

Tùy thuộc vào đề tài của tác phẩm, truyện cổ tích có thể được chia thành:

• Cổ tích thần kỳ: Truyện cổ tích thần kỳ từ giai đoạn đầu thường liên quan đến thần thoại và có yếu tố ma thuật. Các chủ đề thường gặp như anh hùng giết rồng để cứu công chúa, mâu thuẫn gia đình giữa dì ghẻ và con riêng, chuyện lấy được vật quý giữa những ai biết truyền báu vật thần thông, người phụ nữ lấy lấy áo thú để bí mật giúp chồng, v.v.
• Cổ tích sinh hoạt: Truyện cổ tích phiêu lưu thường kể về những cuộc phiêu lưu kỳ lạ của nhân vật chính, và giải thích những cuộc phiêu lưu này thường mang tính tưởng tượng.
• Cổ tích loài vật: Có nhân vật chính là các loài vật hoặc các loài vật với tính nhân hóa, truyện cổ tích loài vật là một trong những thể loại phổ biến nhất, có mặt ở hầu hết các dân tộc trên thế giới. Nhiều tác phẩm trong số này xuất hiện từ giai đoạn xã hội chưa chia thành giai cấp, vẫn liên quan đến tín ngưỡng vật thần. Truyện cổ tích loài vật, theo thời gian, dần dần mất đi tính chất ma thuật và thần thoại, tiếp cận với thể loại truyện ngụ ngôn giáo dục ở giai đoạn sau này.
• Thể loại khác: Bên cạnh 3 nhóm truyện cổ tích trên, còn có thể gặp các truyện châm biếm, tức là những câu chuyện cổ tích mang tính chất giỡn chơi, trêu ghẹo, chọc cười, đùa giỡn và chơi khăm.

Bản chất

Truyện cổ tích luôn dạy bảo và khuyên nhủ con người một cách hấp dẫn và thỉnh thoảng là một cách màu mè.

Truyện cổ tích tôn vinh và bảo vệ đạo đức con người thông qua nhân vật mẫu mực/kiểu mẫu. Nhân vật mẫu mực thường là người tài giỏi và có đức tính vượt trội, dù là những con người bình thường, số phận đau khổ. Nhân vật mẫu mực mang đạo đức, tài năng của nhân dân, các giá trị đạo đức được thừa nhận nên họ được các thế lực siêu nhiên giúp đỡ. Nhân vật mẫu mực thường phải trải qua những thử thách về đạo đức và tài năng từ các thực thể siêu nhiên. Đó là thước đo để đánh giá nhân vật và tạo nên tình huống cho câu chuyện. Ví dụ như các nhân vật phải chứng minh lòng tốt, sự trung thực, không tham lam: Cây khế; Chuyện con khỉ…

Để làm nổi bật phẩm chất của nhân vật mẫu mực, truyện cổ tích thường xây dựng cốt truyện trên sự đối lập của thiện – ác, tốt – xấu, anh em, hay nhân vật giả mạo,… Từ sự đối lập này để làm nổi bật lên phẩm chất và tài năng của nhân vật.

Nhân vật mẫu mực thường được thưởng bởi đức tính và tài năng của họ. Nhân vật phản diện trong sự đối lập không nhận được thưởng, ngược lại còn bị trừng phạt: người anh trong Cây khế (Việt Nam) bị đuối sông chết vì lòng tham lam, Lí Thông trong truyện Thạch Sanh (Việt Nam) bị sét đánh chết vì gian dối, giả mạo;…

Liên hệ

Ranh giới giữa truyện cổ tích và thần thoại thường không rõ ràng, với hầu hết các nghiên cứu cho rằng truyện cổ tích phát xuất từ thần thoại. Các truyện cổ tích ban đầu thường thể hiện sự liên hệ với cốt truyện của thần thoại, nghi lễ và các phong tục của các dân tộc nguyên thủy. Đây là các mô típ đặc trưng của thần thoại, được phản ánh trong truyện cổ tích về loài vật; việc kết hôn giữa các sinh vật kỳ dị, tạm thời từ bỏ hình thái thú để mang dạng người, như người vợ (và trong các phiên bản truyện cổ tích muộn hơn là người chồng), để giúp đỡ bạn đời một cách bí mật, thường xảy ra trong truyện cổ tích thần kỳ; việc đi tới những thế giới khác để giải thoát tù binh, tương tự với các thần thoại và truyền thuyết về cuộc phiêu lưu của các pháp sư trong truyện cổ tích phiêu lưu và nhiều hơn thế nữa.

Những thần thoại có nền tảng nghi lễ hoặc là một phần của các nghi lễ có thể biến đổi thành truyện cổ tích, do việc cắt đứt các mối liên hệ trực tiếp của các thần thoại đó với sinh hoạt của bộ tộc. Việc loại bỏ sự hạn chế về đối tượng có thể kể lại thần thoại, cho phép cả phụ nữ và trẻ em (những người không tham gia nghi lễ) được nghe các câu chuyện về thần thoại đã dẫn đến sự biến chất từ thần thoại sang cổ tích và thần thoại hóa thành cổ tích: sự bỏ đi, có thể không cố ý, các yếu tố linh thiêng và thay vào đó là những nội dung lôi cuốn khác, như mối quan hệ gia đình của các nhân vật, các cuộc tranh cãi của họ và nhiều hơn nữa, đã biến đổi thần thoại sơ khai thành cổ tích.

Nghiên cứu

Các nhà nghiên cứu và thu thập văn học dân gian từ thế kỷ 19 ở Đức, thuộc trường phái thần thoại học như Schelling, anh em nhà Schlegel, anh em nhà Grimm xem truyện cổ tích là 'những mảnh vỡ của thần thoại cổ'. Họ so sánh và chú ý đến sự tương đồng của các cốt truyện và các mô típ riêng trong truyện cổ tích của các dân tộc khác nhau.

Bên cạnh đó, những nhà nghiên cứu theo trường phái nhân loại học (hay còn gọi là tiến hóa luận) ở Anh nửa sau thế kỷ 19 như E. Tylor, A. Lang, J. Frazer đã xây dựng lý thuyết về cơ sở thế sự và tâm lý của những câu chuyện mà họ gọi là 'các cốt truyện tự sinh của truyện cổ tích', nhấn mạnh rằng truyện cổ tích xuất hiện đồng thời với sự tồn tại của thế giới hoang dã. Theo trường phái thần thoại học với các đại diện như Mar Müller, Gaston Paris, Angelo de Gubarnatic, trong truyện cổ tích có sự lan truyền của thần bí cổ đại, thần thoại về mặt trời và thần thoại về bình minh. Trường phái văn hóa với các đại diện như Benfey, Consquin lại tìm kiếm nguồn gốc của truyện cổ tích dân gian ở Ấn Độ. Bên cạnh đó, trường phái nghi thức chủ nghĩa, với nhiều học giả Anh cho rằng truyện cổ tích là những nghi lễ cổ truyền vẫn còn tồn tại dấu vết đến ngày nay.

Nhà nghiên cứu Lazăn Săireanu từ Romania phân loại truyện cổ tích của các dân tộc Roman nói chung và truyện cổ tích Romania nói riêng thành hai nhánh chính là truyện thần thoại hoang dã và truyện tâm lý. Trong mỗi nhánh này, ông phân chia thành nhiều loại và dưới từng loại lại có các thể loại khác nhau, như nhánh 'ba anh em trai' gồm kiểu anh em sinh đôi và kiểu anh em kết nghĩa; nhánh 'đàn bà trong lốt cây cỏ', nhánh 'thú vật trả nghĩa' và nhiều hơn nữa.

• Thần thoại
• Truyền thuyết
• Cổ tích Việt Nam

Tư liệu

• Mục từ Truyện cổ tích trong 150 thuật ngữ văn học, Lại Nguyên Ân biên soạn, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003. Từ trang 349 đến trang 359.
• E. M. Mê-lê-chin-xki, phần Dẫn luận, trong Nhân vật trong truyện cổ tích hoang đường, Nguyễn Văn Giao và Phan Hồng Giang dịch, Nhà xuất bản Văn hóa phương Đông, 1958.
• Arturn Gorvei, phần Cổ tích, truyền thuyết và hoang đường, trong Những khái niệm về văn hóa dân gian; T. 1, Lê Đình Cúc dịch từ cuốn 'Văn học dân gian' Bucarét, Minerva 1976 (Litetura populară, Editura Minerna, Bucareşti 1976).

Tài liệu

• Paradox, The (ngày 2 tháng 9 năm 2018). Bị Bắt Bởi Tiên / Người Đi Đường Hành Hương. Truyện: Một Cổ Tích Hiện Đại... 1. tr. 13. ISBN 978-0-463-99486-3. Bản gốc lưu trữ ngày 14 tháng 9 năm 2018. Truy cập ngày 14 tháng 9 năm 2018.
• Heidi Anne Heiner, 'Sứ Mệnh Tìm Kiếm Những Câu Chuyện Cổ Tích Sớm Nhất: Tìm Kiếm Những Phiên Bản Sớm Nhất Của Các Câu Chuyện Cổ Tích Châu Âu Với Nhận Xét Về Các Bản Dịch Tiếng Anh' Lưu trữ 2010-01-03 tại Wayback Machine
• Heidi Anne Heiner, 'Dòng Thời Gian Cổ Tích' Lưu trữ 2010-12-01 tại Wayback Machine
• Vito Carrassi, 'Cổ Tích Ireland trong Truyền Thuyết Kể Chuyện: Một Hành Trình Lịch Sử và Văn Hóa', Adda, Bari 2008; bản tiếng Anh, 'Cổ Tích Ireland: Một Truyền Thống Kể Chuyện Từ Trung Cổ Đến Yeats và Stephens', Nhà xuất bản Đại học John Cabot/Đại học Delaware, Roma-Lanham 2012.
• Antti Aarne và Stith Thompson: Các Loại Hình Cổ Tích: Phân Loại và Thư Mục (Helsinki, 1961)
• Stith Thompson, Câu Chuyện Dân Gian.
• Tatar, Maria. The Annotated Classic Fairy Tales. W.W. Norton & Company, 2002. ISBN 0-393-05163-3