Truyền thuyết Lĩnh Nam

Truyền thuyết Lĩnh Nam (chữ Hán: 嶺南摭怪; có nghĩa là 'Tuyển chọn những câu chuyện kỳ lạ ở vùng đất Lĩnh Nam'), là tập hợp các huyền thoại và truyện dân gian Việt Nam được biên soạn vào cuối triều đại nhà Trần.

Tác giả

Theo truyền thuyết, Trần Thế Pháp (? - ?), một học giả nổi tiếng thời nhà Trần, được cho là tác giả của bộ sách Truyền thuyết Lĩnh Nam. Thông tin này xuất hiện trong các sách: Vịnh sử thi tập của Đặng Minh Khiêm, Kiến văn tiểu lục của Lê Quý Đôn và Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú.

Tiến sĩ Vũ Quỳnh, trong phần 'Tựa' của mình, đã thông báo việc tìm thấy bản sao của Truyền thuyết Lĩnh Nam và thực hiện chỉnh sửa vào năm Hồng Đức thứ 23 (Nhâm Tý, 1492). Tuy nhiên, trong phần Tựa không có bất kỳ thông tin nào về tác giả.

Cùng thời điểm đó, tiến sĩ Kiều Phú (1447-?) cũng đã chỉnh sửa bản sách, nhưng sự sửa đổi của ông theo cách riêng của ông nhiều hơn so với bản của Vũ Quỳnh. Ông đã ghi rõ điều này trong bài Hậu tự viết năm Hồng Đức thứ 24 (Quý Sửu, 1493). Tuy nhiên, bài viết này cũng không đề cập đến tác giả.

Một số tài liệu cho rằng Vũ Quỳnh và Kiều Phú đã hợp tác trong việc chỉnh sửa, nhưng qua hai bài Tựa của mỗi người, không thấy đề cập đến sự cộng tác này.

Sau đó, vào khoảng năm 1679, Nguyễn Nam Kim đã bổ sung thêm phần Tục biên với 4 câu chuyện mới.

Vào năm Cảnh Hưng thứ 10 (1749), Vũ Đình Quyền đã được chỉ thị soạn thêm 2 câu chuyện.

Năm Cảnh Hưng thứ 18 (1757), Vũ Khâm Lân cũng tham gia vào việc biên soạn, vì trong câu chuyện Trành quỷ hiển linh truyện có ghi rõ là do Vũ Khâm Lân thực hiện.

Vào thời nhà Mạc, một nho sinh tên Đoàn Vĩnh Phúc (trước đây làm việc tại Cục Tú Lâm thuộc Viện Hàn Lâm) đã tham gia vào việc bổ sung bộ sách này. Phan Huy Chú trong Lịch triều hiến chương loại chí đã đề cập đến công việc này với lời ghi chú: ...Hai quyển đầu là sách cổ, còn quyển sau là do người họ Đoàn thời Ngụy Mạc, lấy từ U linh tập và tự ý sửa đổi để thêm vào sau.

Văn bản

Tóm tắt các đặc điểm của bốn bản Lĩnh Nam chích quái hiện lưu giữ tại Thư viện Khoa học Xã hội (Hà Nội):

• Bản A. 33
  : Là bản chính dùng để dịch sách Lĩnh Nam chích quái xuất bản năm 1960. Bản này sao chép từ một bản cũ đề năm Chính Hòa thứ 18 (1697), có 2 quyển, chứa 22 truyện. Các tên người ghi chép gồm: Trần Thế Pháp (biên tập), Vũ Quỳnh (hiệu đính), Kiều Phú (soạn dịch).
• Bản A. 1200: Theo mục lục có 45 truyện, nhưng thiếu 10 truyện (từ truyện Lý Phục Man [truyện 35] đến truyện Huyền Quang [truyện 45]).
• Bản A. 1300: Mất hẳn phần đầu, chỉ còn từ nửa đầu truyện Kim Quy (truyện 13). Bản này có những đặc điểm sau:

- Sách có 3 quyển thay vì 2 quyển như các bản khác. Trong sách có phần Hậu tự của Kiều Phú ghi năm Quý Sửu thuộc niên hiệu Hồng Đức thứ 24 (1493).

- Sau phần Mục lục, có chỉ dẫn rõ ràng rằng phần Tục bổ (4 truyện) thuộc về Nguyễn Nam Kim.

- Trong phần Tăng bổ, có 2 truyện ghi rõ tác giả là Vũ Đình Quyền, được chỉ thị bởi vua Lê Hiển Tông vào năm Cảnh Hưng thứ 10 (1749).

- Trong phần Tục bổ, truyện Trành quỷ hiển linh truyện ghi rõ là do Vũ Khâm Lân ghi chép vào năm Cảnh Hưng thứ 18 (1757).

• Bản A. 2107: Bản này ghi tên sách là Lĩnh Nam chích quái truyện, khẳng định do Kiều Phú thực hiện, nhưng không có bài Tựa của ông mà chỉ có bài Tựa của Kiều Phú. Một số tên truyện trong bản này đã được sửa đổi (thêm một hai chữ) như: Chưng bính truyện thành Lang Liêu chưng bính truyện, Tân lang truyện thành Cao Thị Tân lang truyện, Tây qua truyện thành Mai thị Tây qua truyện...

Thêm vào đó, PGS. TS Nguyễn Đăng Na cũng cho biết tại Viện Sử học (Việt Nam) có một bản Lĩnh Nam chích quái mang ký hiệu HV 486.

Theo nhà nghiên cứu Trần Văn Giáp, Lĩnh Nam chích quái không phải là tác phẩm của một hay hai tác giả cụ thể, mà là một tuyển tập các truyền thuyết và truyện cổ tích, được nhiều người qua các thời kỳ tiếp tục thu thập và chỉnh sửa. Trần Thế Pháp, Vũ Quỳnh, Kiều Phú chỉ là những người đầu tiên thực hiện công việc này. Trong số họ, Trần Thế Pháp chỉ là truyền thuyết, không có bằng chứng cụ thể nào chứng minh.

Nội dung

Tập Lĩnh Nam chích quái (bản cổ, bao gồm 22 truyện) chứa đựng nhiều câu chuyện thần thoại từ thời cổ đại như Truyện họ Hồng Bàng, Truyện Tản Viên, Truyện Đổng Thiên Vương...; các tích truyện từ thời Bắc thuộc như Truyện Việt tỉnh (Giếng Việt), Truyện Nam Chiếu...; các thần tích từ thời Lý-Trần như Truyện Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không, Truyện Hà Ô Lôi... Các câu chuyện cũng có thể liên quan đến nguồn gốc dân tộc Việt như Truyện họ Hồng Bàng, Truyện Ngư tinh, Truyện Hồ tinh, Truyện Mộc tinh...; phong tục tập quán lâu đời của người Việt như Truyện bánh chưng, Truyện trầu cau...; di tích văn hóa cổ đại của người Việt như Truyện rùa vàng, Truyện hai thần Long Nhãn và Như Nguyệt...; và các nhân vật lịch sử như Truyện Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không, Truyện Dương Không Lộ, Nguyễn Giác Hải...

Theo GS. Nguyễn Huệ Chi, mặc dù Lĩnh Nam chích quái chủ yếu xuất phát từ Việt Nam, nhưng do sự giao lưu văn hóa với các dân tộc khác, một số câu chuyện có nguồn gốc hoặc ảnh hưởng từ nước ngoài. Ví dụ, Truyện Giếng Việt chịu ảnh hưởng của các truyện Trung Quốc, còn Truyện Dạ Xoa Vương bị ảnh hưởng từ văn hóa Chiêm Thành... Tuy nhiên, tác phẩm vẫn có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng ý thức quốc gia dân tộc Việt Nam. Đặc biệt, Lĩnh Nam chích quái mang nhiều câu chuyện thể hiện tư tưởng và tình cảm rất phóng khoáng, phản ánh đời sống tinh thần của một thời kỳ mà mối quan hệ giữa người với người còn cởi mở, không bị gò bó bởi các khuôn sáo và tín điều. Dù có những câu chuyện bị ảnh hưởng của ý thức hệ phong kiến, đặc biệt là các truyện được thêm vào bởi các tác giả đời sau, nhưng nhìn chung, tập truyện vẫn thấm đẫm tinh thần nhân đạo của văn học dân gian. Nó phản ánh thái độ yêu thích chính nghĩa, ghét điều phi nghĩa, yêu điều thiện, ghét điều ác, và đề cao các mối quan hệ tốt đẹp giữa con người.

Mục lục

Dưới đây là mục lục của tác phẩm Lĩnh Nam chích quái (bản HV 486 của Viện Sử học Việt Nam, bao gồm 23 truyện).

• Quyển 1:

1. Hồng Bàng Thị truyện (鴻龐氏傳), kể về dòng họ Hồng Bàng từ thời xa xưa.
2. Ngư tinh truyện (魚精傳), kể về Ngư tinh bị Lạc Long Quân đánh bại.
3. Hồ tinh truyện (狐精傳), chuyện về một hồ ly tinh bị Lạc Long Quân tiêu diệt.
4. Mộc tinh truyện (木精傳), kể về yêu quái có hình dạng cây từ thời cổ bị tiêu diệt dưới triều Đinh Tiên Hoàng.
5. Đổng Thiên vương truyện (董天王傳), câu chuyện về Phù Đổng Thiên Vương.
6. Tân Lang truyện (檳榔傳), còn được gọi là Sự tích trầu cau, giải thích phong tục dùng trầu cau trong lễ cưới của người Việt.
7. Nhất dạ trạch truyện (一夜澤傳), câu chuyện về đầm Nhất Dạ của Chử Đồng Tử và Tiên Dung mị nương.
8. Chưng bính truyện (蒸餅傳), truyền thuyết về Lang Liêu chế biến Bánh chưng, phản ánh kế hoạch đoạt ngôi trong xã hội Hùng Vương thần thoại.
9. Tây qua truyện (西瓜傳), giải thích nguồn gốc của quả Dưa hấu.
10. Bạch trĩ truyện (白雉傳), kể về sự kiện Việt Thường Thị dâng chim trĩ trắng thời Chu Công.

• Quyển 2:

1. Lý Ông Trọng truyện (李翁仲傳), kể về Lý Ông Trọng.
2. Việt tỉnh truyện (越井傳), kể về cái giếng Việt vào thời Triệu Đà, hình thành truyền thuyết về Ân vương thành (殷王城).
3. Kim Quy truyện (金龜傳), chuyện về Rùa thần Kim Quy.
4. Nhị Trưng phu nhân truyện (二徵夫人傳), thần thoại về Hai Bà Trưng qua lăng kính thời Lý-Trần.
5. Man Nương truyện (蠻娘傳), câu chuyện về Phật Mẫu Man Nương.
6. Nam Chiếu truyện (南詔傳), tóm tắt về vương quốc Nam Chiếu.
7. Tô Lịch giang truyện (蘇瀝江傳), kể về sông Tô Lịch.
8. Tản Viên sơn truyện (傘圓山傳), câu chuyện về thần núi Tản Viên.
9. Long Nhãn Như Nguyệt nhị thần truyện (龍眼如月二神傳), câu chuyện về hai vị thần của hai sông Long Nhãn và Như Nguyệt.
10. Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không truyện (徐道行、阮明空傳), câu chuyện huyền bí về Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không.
11. Dương Không Lộ, Nguyễn Giác Hải truyện (楊空路、阮覺海傳), kể về Dương Không Lộ và Nguyễn Giác Hải.
12. Hà Ô Lôi truyện (何烏雷傳), câu chuyện bí ẩn về Hà Ô Lôi.
13. Dạ Xoa vương truyện (夜叉王傳), giải thích về vương quốc Hồ Tôn Tinh trong truyền thuyết.

• Tập hợp các câu chuyện trong Việt điện u linh

Chú giải

Tài liệu tham khảo

• Phan Huy Chú, Lịch triều hiến chương loại chí (Tập 3, bản dịch). Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1992.
• Trần Văn Giáp, Tìm hiểu kho sách Hán Nôm (Tập 1 và Tập 2 in chung), Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2003.
• Nguyễn Đăng Na (chủ biên), Văn học thế kỷ X-XIV. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2004.
• Nguyễn Huệ Chi, từ mục 'Lĩnh Nam chích quái' trong Từ điển văn học (bộ mới). Nhà xuất bản Thế giới, 2004.
• Nguyễn Đăng Na, Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại (Tập 1, mục 'Lĩnh Nam chích quái lục'). Nhà xuất bản Giáo dục, 1997.
• Lĩnh Nam chích quái trong Từ điển bách khoa Việt Nam