Tư duy tiến bộ và tư duy cảnh giới: Hai lối suy nghĩ đã định hình cuộc sống của chúng ta

“Nếu giảm bớt ước mơ, con người sẽ chỉ hài lòng với ít ỏi mà họ có.”

Debbie Millman đã đưa ra lời phát biểu này trong buổi lễ tốt nghiệp của sinh viên và kêu gọi rằng “Hãy làm những điều mình thích, đừng ngừng nỗ lực cho đến khi đạt được. Hãy làm việc chăm chỉ hết mức có thể, dám mơ ước điều vĩ đại hơn chính bản thân…” Chúng ta đã nghe quá nhiều lời khuyên như thế này, nhưng thực sự chúng phản ánh cách tâm lý học hiện đại nhận diện hệ thống niềm tin về khả năng của con người, các yếu tố kích thích để thúc đẩy hành vi cũng như dự đoán thành công. Chúng ta có thể tìm hiểu nhiều hơn về điều này trong cuốn sách Tâm lý học thành công của nhà tâm lý học đến từ Stanford là Carol Dweck. Cuốn sách đã cho ta cái nhìn sâu sắc về sức mạnh của niềm tin, dù là tỉnh thức hay tiềm thức, cách thay đổi niềm tin, cho dù nhỏ nhất, cũng có ảnh hưởng lớn tới gần như mọi khía cạnh của cuộc sống.

Một trong những niềm tin cơ bản mà Dweck chỉ ra trong nghiên cứu của mình là cách chúng ta nhìn nhận những yếu tố hình thành tính cách của chính mình.

“Tư duy cảnh giới” (Tư duy Cố Định) cho rằng tính cách, trí tuệ và khả năng sáng tạo là những yếu tố không thể thay đổi, và rằng chúng ta không thể làm thay đổi chúng. Thành công đơn giản là sự công nhận về những trí tuệ tự nhiên, là một sự đánh giá về khả năng mà bản thân có theo tiêu chuẩn đã được định sẵn. Do đó, nỗ lực để đạt được thành công và tránh xa những sai lầm là con đường duy nhất để bảo toàn trí tuệ và kỹ năng hiện có. Trái lại, “Tư duy tiến bộ” (Tư duy Phát Triển) không ngừng tìm kiếm thách thức và coi thất bại không phải là do thiếu trí tuệ mà là một phần của quá trình trưởng thành và rèn luyện kỹ năng. Chúng ta bắt đầu thể hiện các tư duy này từ khi còn rất nhỏ, và chúng ảnh hưởng rất nhiều đến hành vi, thành công hay thất bại trong cuộc sống cá nhân và cả sự hạnh phúc của bản thân nữa.

Sau 2 thập kỷ nghiên cứu cả về trẻ em và người lớn, Dweck nhận ra rằng niềm tin vào việc trí tuệ và tính cách có thể phát triển đã mang lại những kết quả đáng kinh ngạc. Bà viết:

Trong suốt 20 năm qua, nghiên cứu của tôi đã chỉ ra rằng cách mà bạn đánh giá bản thân ảnh hưởng lớn đến cách bạn sống cuộc sống. Điều này có thể quyết định liệu bạn sẽ trở thành người mà bạn muốn trở thành và liệu bạn có đạt được những gì mà bạn trân trọng hay không. Vì sao lại như vậy? Vì sao một niềm tin đơn giản lại có thể có sức mạnh biến đổi tâm trạng và cả cuộc sống của bạn như thế?

Với niềm tin rằng năng lực của bản thân là một điều đã có và không thể phát triển thêm nữa, tư duy bảo thủ luôn yêu cầu bạn phải không ngừng chứng minh bản thân. Nếu bạn chỉ tin rằng mình có một lượng trí tuệ nhất định, một tính cách nhất định, một đạo đức nhất định, vậy thì bạn phải chứng minh cho thế giới thấy rằng mọi thứ mà bạn có đều là những giá trị tốt. Thật không hay chút nào nếu ai đó biết rằng bạn thiếu những đức tính cơ bản.

[…]

Tôi đã gặp nhiều người chỉ có một mục tiêu duy nhất là chứng minh bản thân dù là trong học tập, công việc hay mối quan hệ. Họ đặt ra câu hỏi cho mọi tình huống trong cuộc sống: Liệu tôi có thành công hay thất bại? Liệu tôi có trông thông minh hay như một kẻ ngốc nghếch? Liệu tôi có được chấp nhận hay bị từ chối? Liệu tôi có thành công hay thất bại? …

Đối với tư duy tiến bộ, mọi thứ đều không phải là sẵn có và phải được công nhận liên tục. Thực ra, đó chỉ là một điểm xuất phát và bạn sẽ phát triển thêm nhiều đặc tính, năng lực khác dựa trên nỗ lực không ngừng. Mặc dù mỗi người có một xuất phát điểm khác nhau về tài năng, sở thích, tính cách,… nhưng mọi người đều có thể thay đổi và trưởng thành qua trải nghiệm.

Vậy người với tư duy tiến bộ sẽ tin rằng mọi người có thể trở thành bất cứ điều gì họ muốn, bất cứ ai với động lực đúng đắn và giáo dục phù hợp sẽ trở thành Einstein hoặc Beethoven ư? Không, nhưng họ tin rằng tiềm năng thật sự của mỗi người vẫn chưa được khám phá hết (và sẽ không thể khám phá hết được). Chúng ta hoàn toàn không thể dự đoán trước được những gì chúng ta sẽ đạt được sau hàng chục năm luyện tập, đam mê,… Kết quả luôn là những điều không ngờ đến.

Tinh thần của 'tư duy tiến bộ' quan trọng vì nó động viên con người không ngừng cố gắng học hỏi thay vì chỉ tìm kiếm sự chấp nhận. Nó tin rằng trí tuệ và sáng tạo, cùng khả năng quản lý mối quan hệ, đều được phát triển thông qua việc nỗ lực và thực hành có mục tiêu. Những người có tư duy này không bao giờ bị đánh bại bởi thất bại, họ coi đó là cơ hội học hỏi để tiến bộ. Dweck viết:

Tại sao chúng ta phải dành thời gian để chứng minh bản thân mình là tuyệt vời như thế nào, khi có thể sử dụng thời gian đó để tự hoàn thiện? Tại sao chúng ta lại cố gắng che dấu thiếu sót thay vì vượt qua chúng? Tại sao chúng ta phải sống với những người chỉ biết khen ngợi bản thân mà không sẵn lòng đối diện với thách thức để trở nên tốt hơn? Tại sao chúng ta phải giới hạn bản thân thay vì liên tục tìm kiếm cơ hội để trở thành phiên bản tốt hơn của chính mình? Niềm đam mê để phát triển bản thân là chìa khóa của tư duy tiến bộ. Đó là tư duy giúp con người không bao giờ từ bỏ, ngay cả khi cuộc sống đối diện với những thử thách khó khăn nhất.

Ý tưởng này không phải mới mẻ. Trên thực tế, nó luôn là một điều được nhắc lại trong nhiều cuốn sách tự trợ giúp: 'Bạn có thể làm bất cứ điều gì bạn muốn'. Điều làm nên sự độc đáo trong công trình của Dweck chính là các nghiên cứu sâu sắc về cách tâm trí hoạt động đã hình thành tư duy và cách tư duy được lập trình trong não.

Dweck và nhóm nghiên cứu của cô nhận ra rằng những người có tư duy cố hữu coi rủi ro và nỗ lực như là mối nguy hiểm khiến họ lộ ra những điểm yếu của bản thân. Vì vậy, họ không dám tham gia vào những trải nghiệm mới. Nhưng mối quan hệ giữa tư duy và nỗ lực lại là hai chiều:

Chúng ta không chỉ nhận ra giá trị của việc thách thức bản thân và tầm quan trọng của nỗ lực, mà còn là việc chúng ta đã được giáo dục về 'tư duy tiến bộ', về việc tập trung vào quá trình hơn là kết quả, đã dần dần thấm vào tâm trí và cách sống của chúng ta...

Khi bạn hiểu sâu hơn về cả tư duy tiến bộ và tư duy cố hữu, bạn sẽ thấy rõ cách chúng ảnh hưởng đến bản thân: niềm tin vào các giá trị không thể thay đổi của bản thân sẽ dẫn đến cách tư duy và hành động khác biệt; cũng như niềm tin rằng khả năng có thể được phát triển sẽ dẫn đến tư duy và hành động khác, đưa bạn vào hướng đi mới hoàn toàn.

[...]

Các tư duy này thay đổi cách chúng ta cố gắng và đánh giá thành công... chúng thay đổi cách chúng ta định nghĩa, đánh giá và xử lý thất bại... chúng thay đổi ý nghĩa sâu sắc nhất của nỗ lực.

Dweck đã tiến hành một cuộc khảo sát với 143 nhà nghiên cứu sáng tạo. Tất cả đều nhận định rằng yếu tố hàng đầu quyết định đến việc đạt được thành tựu trong sáng tạo là sự kiên trì bền bĩ và không bỏ cuộc. Cô viết:

Khi tiếp nhận một tư duy mới, bạn như đặt chân vào một thế giới hoàn toàn mới. Nếu bước vào thế giới của tư duy bảo thủ, của những giá trị không đổi, thì thành công là việc bạn chứng minh bản thân, chứng minh bạn có tài năng thông minh như thế nào. Ở một thế giới khác, thế giới của sự thay đổi, của tư duy tiến bộ, bạn được tự do mở rộng kiến thức của mình. Bạn được quyền phát triển chính bản thân mình.

Trong thế giới của tư duy bảo thủ, thất bại là một bước lùi. Bị điểm kém. Thất bại trong cuộc thi. Bị sa thải. Bị từ chối. Điều đó ngụ ý rằng bạn không thông minh hay tài năng. Trong thế giới của tư duy tiến bộ, thất bại nghĩa là bạn chưa phát triển hoàn toàn. Chưa đạt được điều bạn đặc biệt trân trọng. Bạn vẫn chưa khai thác hết tiềm năng thực sự của mình.

Khi đắm chìm trong tư duy bảo thủ, nỗ lực là một điều tiêu cực. Giống như thất bại, nó gợi lên ý nghĩa bạn không đủ thông minh hay tài năng. Bởi nếu bạn thực sự thông minh và tài năng, bạn sẽ không cần phải nỗ lực mà vẫn thành công. Ngược lại, trong thế giới của tư duy tiến bộ, nỗ lực là cách giúp bạn trở nên thông minh và tài giỏi hơn.

  

Nhưng hầu hết các nghiên cứu của cô chỉ ra lý do tại sao thời điểm hiện tại quan trọng hơn các phần thưởng trong việc dạy trẻ để hình thành tư duy từ rất sớm trong trẻ. Trong một nghiên cứu chuyên đề, Dweck và đồng nghiệp cho các bé 4 tuổi lựa chọn hoặc làm lại một bài puzzle dễ, hoặc thử một bài khó hơn. Dù đơn giản nhưng đủ để khám phá tư duy của trẻ: trẻ với tư duy bảo thủ chọn bài dễ để khẳng định khả năng hiện có của mình, cố gắng chứng minh rằng trẻ thông minh không sai. Trong khi đó, trẻ với tư duy tiến bộ muốn thách thức bản thân vì họ định nghĩa thành công là trở nên thông minh hơn.

Một cô bé lớp 7 đã chia sẻ với Dweck:

Em nghĩ trí thông minh là cái mà em phải cố gắng để đạt được, không phải là món quà từ trời rơi xuống... Nếu không chắc chắn về câu trả lời của mình, hầu hết các bạn sẽ không dám giơ tay để nói. Nhưng em thì thường giơ tay, vì ngay cả khi em trả lời sai, em vẫn có cơ hội học hỏi. Hoặc nếu em giơ tay và nói “Làm sao để giải bài toán này?” hoặc “Em không hiểu. Thầy có thể giúp em được không?” Chỉ cần như vậy thôi, em đã cải thiện được trí thông minh của mình rồi.

Khi Dweck đưa người tham dự nghiên cứu đến với phòng nghiên cứu sóng não tại Columbia để hiểu về cách não phản ứng khi ta phải trả lời các câu hỏi khó và nhận góp ý từ người khác. Cô phát hiện ra rằng những người có tư duy bảo thủ chỉ muốn nghe các góp ý thể hiện trực tiếp năng lực hiện tại của họ. Họ thậm chí không quan tâm đến đáp án đúng kể cả khi họ trả lời sai vì họ đã vội ghi nhận đó là thất bại. Ngược lại, những người có tư duy cầu tiến thì lại mong muốn được biết cách cải thiện kĩ năng và kiến thức sẵn có, kể cả khi đáp án của họ có đúng hay sai. Họ coi trọng việc học, ở quá trình hơn là kết quả.

Các phát hiện này cực kì quan trọng trong giáo dục và cách các nền văn hóa nhìn nhận trí thông minh. Trong một nghiên cứu khác với hàng ngàn học sinh, hầu hết đều đã trưởng thành, Dweck và đồng sự đưa cho mỗi 10 người một vấn đề IQ hóc búa và khen ngợi những em đạt được kết quả tốt. Nhưng họ đưa ra 2 dạng lời khen: một dạng là “Wow, em đạt được [X] câu đúng. Đó thật là một điểm số tuyệt vời. Hẳn là em thông minh lắm”, một dạng khác là “Wow, em đạt được [X] câu đúng. Đó thật là một điểm số tuyệt vời. Hẳn là em đã học hành chăm chỉ lắm.” Tóm lại, một số trẻ được khen vì năng lực, số khác lại được khen vì nỗ lực. Kết quả hoàn toàn không hề gây ngạc nhiên:

Việc khen năng lực sẵn có của trẻ sẽ đẩy trẻ vào tư duy bảo thủ, thế là trẻ tự thể hiện mọi dấu hiệu của tư duy đó. Khi chúng ta đưa trẻ cơ hội để chọn lựa, trẻ sẽ từ chối các bài tập khó. Trẻ không muốn làm bất cứ thứ gì mà có thể bộc lộ được những khuyết điểm của bản thân.

[…]

Ngược lại, với những trẻ được khen dựa trên sự nỗ lực, 90% trong số đó muốn được thử sức trong các dạng bài tập khó hơn mà từ đó có thể học được.

Điều thú vị nhất chính là: khi Dweck và đồng nghiệp đưa tiếp cho học sinh các bài tập khó hơn, đến mức các em không thể làm được. Đột nhiên, các bé được khen vì năng lực sẽ nghĩ rằng mình không đủ thông minh. Dweck thuật lại với giọng điệu cay đắng:

Nếu thành công đồng nghĩa với việc trẻ thông minh, vậy thì bất cứ thứ gì ít hơn thành công sẽ đều chỉ ra rằng trẻ còn nhiều khiếm khuyết ư?

Nhưng với những trẻ được khen vì nỗ lực, khó khăn chỉ đơn giản là dấu hiệu cho thấy mình phải đặt nhiều nỗ lực vào hơn. Đó không phải là dấu hiệu của sự thất bại hay phản ánh việc thiếu thông minh. Quan trọng hơn cả, 2 tư duy còn ảnh hưởng đến mức độ vui thích của trẻ – mọi người đều thấy vui khi tham gia vòng đấu tiên với toàn câu hỏi dễ, nhưng khi câu hỏi bắt đầu khó dần lên, những trẻ được khen vì năng lực sẽ không còn thấy thích thú nữa, trong khi các trẻ được khen vì nỗ lực vẫn tiếp tục tận hưởng những khó khăn và thậm chí còn hứng thú hơn nữa. Nhóm trẻ thứ hai cũng cải thiện thành tích đáng kể khi vấn đề trở nên khó hơn, trong khi nhóm đầu thì ngày càng tệ đi như thể chúng bị mất động lực vì những tính hơn thua của mình.

Việc này có thể tốt hoặc xấu tùy thuộc vào quan điểm của chúng ta. Tuy nhiên, vấn đề không chỉ dừng lại ở đó. Sau khi hoàn thành bài kiểm tra IQ, các em được yêu cầu viết thư bí mật cho bạn bè của mình và kể lại trải nghiệm, bao gồm cả điểm số. Dweck cảm thấy buồn khi nhận ra rằng điều tồi tệ nhất mà tư duy bảo thủ mang lại cho trẻ là sự thiếu trung thực: 40% trong số những đứa trẻ được khen vì năng lực đã nói dối về điểm số của mình để tạo ra ấn tượng với người khác. Cô cho biết:

Với tư duy bảo thủ, sự không hoàn hảo là điều xấu hổ – đặc biệt là khi bạn thực sự tài năng – vì vậy trẻ tìm cách tránh nó. Đáng chú ý là chúng biến những đứa trẻ thành những kẻ lừa bịp chỉ với một vài lời khen về năng lực của chúng.

Điều này là minh chứng rõ ràng cho sự khác biệt cơ bản giữa 2 tư duy. Với người có tư duy cầu tiến, “thành công cá nhân chỉ đạt được khi nỗ lực hết mình trong quá trình tìm kiếm điều tuyệt vời nhất cho bản thân”. Họ mong muốn nhận được phản hồi để tiến lên. Trong khi đó, với người có tư duy bảo thủ, “thành công nằm ở việc khẳng định vị thế của bản thân vì trở thành một ai đó vẫn tốt hơn là kẻ vô danh tiểu tốt”. Vì vậy, sự thụt lùi gần như là một cái tử đối với họ.

Nhưng một trong những ứng dụng của nghiên cứu này không phải là trong công việc hay giáo dục mà là trong tình yêu. Dweck nhận ra rằng con người với các tư duy khác nhau cũng tạo ra những hướng đi khác nhau trong mối quan hệ cá nhân. Người có tư duy bảo thủ tin rằng người bạn đời lý tưởng sẽ là người đứng vững và giúp họ trở nên hoàn hảo hơn. Vì vậy, họ tạo ra những ảo tưởng về “tình yêu hoàn hảo”. Trái lại, người có tư duy cầu tiến mong muốn người bạn đời có thể nhận ra những thiếu sót của mình và sẵn lòng giúp đỡ để cải thiện, họ sẽ động viên để học hỏi và trở thành người tốt hơn. Dweck viết rằng:

Tư duy cầu tiến sẽ luôn thúc đẩy những điều tích cực. Mọi thứ – bạn, người bạn đời và mối quan hệ – đều có thể phát triển và thay đổi.

Với tư duy cầu tiến, bạn đời là người luôn ở bên cạnh, luôn hoàn hảo và luôn dành cho bạn. Đó là sự thật. Như là “chúng ta sẽ mãi mãi hạnh phúc”.

[…]

Một vấn đề mà những người có tư duy bảo thủ gặp phải là họ luôn kỳ vọng vào việc mọi thứ tốt đẹp sẽ xảy ra ngay tức khắc thay vì cùng nhau giải quyết khó khăn và học hỏi. Họ như mong đợi những phép màu xảy ra trong tình yêu, như cổ tích về nàng công chúa ngủ trong rừng chỉ chờ đợi nụ hôn của hoàng tử, hoặc như Cinderella, cuộc đời thay đổi khi gặp hoàng tử.

Họ thậm chí tin rằng họ có khả năng đọc được suy nghĩ của đối phương, rằng những cặp đôi có thể hiểu nhau ngay cả khi không cần nói ra một câu. Dweck đã chia sẻ về việc mời mọi người đến chia sẻ về mối quan hệ của họ:

Những người có tư duy bảo thủ thường cảm thấy sợ hãi và không thoải mái khi phải thảo luận về những khác biệt giữa cách họ và đối tác nhìn nhận về mối quan hệ. Một chút khác biệt cũng đủ để đe dọa việc họ chia sẻ quan điểm của mình. Họ thường đổ lỗi cho bản thân hoặc đối tác của mình và cho rằng đó là những đặc tính không thể thay đổi. Với họ, vấn đề không thể giải quyết được bởi vì nó không thể được gánh chịu. Khi họ nhận ra những điểm yếu của đối tác, họ trở nên chán chường và mất hứng thú với mối quan hệ.

Nhưng quan điểm này sẽ làm hỏng mối quan hệ hoàn toàn. Vì không có thành công nào không đi kèm với thất bại, cũng như không có mối quan hệ nào không có mâu thuẫn và xung đột nội tại.

Người có tư duy cầu tiến chấp nhận khiếm khuyết của đối tác mà không đổ lỗi, và họ vẫn cảm thấy hài lòng với mối quan hệ. Họ nhận ra mâu thuẫn chỉ là cách họ giao tiếp. Họ chân thành trong mọi mối quan hệ, bất kể là với bạn bè, đồng nghiệp hay đối tác tình cảm. Dweck kết luận:

Khi con người tham gia vào mối quan hệ, họ phải đối mặt với sự khác biệt giữa họ và đối tác mà chưa học cách chấp nhận điều đó. Trong mối quan hệ lâu dài, chúng ta sẽ phát triển những kỹ năng đó, cả hai sẽ trưởng thành và làm cho mối quan hệ trở nên sâu đậm hơn. Nhưng để điều đó xảy ra, chúng ta cần phải cảm thấy rằng chúng ta đang hướng về một hướng. Khi sự tin tưởng được xây dựng, chúng ta thấy vui mừng khi thấy đối tác phát triển.

Tóm lại, tư duy là quá trình giải thích các sự kiện xảy ra xung quanh. Trong tư duy bảo thủ, quá trình này bao gồm việc đánh giá ngay lập tức, sử dụng mọi thông tin như là bằng chứng để chứng minh bạn có tài năng hay không, người yêu có ích kỷ hay không, hoặc chỉ đơn giản là bạn giỏi hơn người khác ngồi cạnh hay không. Ngược lại, trong tư duy cầu tiến, quá trình này là sự khao khát học hỏi, mong muốn tìm kiếm lời khuyên quý giá để học và hành động.

Ở phần cuối của cuốn sách Mindset: The New Psychology of Success, Dweck tái hiện lại những phát hiện về cách mà các tư duy này hình thành, các tính cách khác nhau của từng loại tư duy phản ánh theo bối cảnh xã hội, và làm thế nào chúng ta có thể thay đổi cách sống của mình để chấp nhận tư duy cầu tiến.

Mytour (Đọc Trạm)

Theo Tâm lý học tội phạm