Buzz
Bài thơ số 3 trong 'Nhật ký trong tù' có tựa đề 'Bị bắt ở phố Túc Vinh', Bác Hồ viết:
'Túc Vinh bắt ta mang nhục,
Làm chậm bước ta đi;
Bịa đặt vu ta là gián điệp,
Bắt ta hy sinh danh dự'.
(Dịch bởi Nam Trân)
Trên đường công tác sang Trung Quốc, Bác Hồ bị bắt vô cớ bởi chính quyền Tưởng Giới Thạch. Phố Túc Vinh ở Quảng Tây đánh dấu khởi đầu của chuỗi ngày tù đầy khổ nhục mà Bác phải trải qua từ tháng 8-1942 đến tháng 9-1943. Tập 'Nhật ký trong tù' gồm 133 bài thơ chữ Hán được Bác viết trong những ngày tháng ấy để vừa ngâm nga vừa đợi tự do. Nó phản ánh tâm hồn lớn, dũng khí lớn, trí tuệ lớn của một chiến sĩ vĩ đại, biểu hiện tinh thần phong phú, cao đẹp, là 'bức chân dung tự họa' của Bác (Văn 12).
'Nhật ký trong tù' mang tính trữ tình hướng nội, thể hiện chân thực và cảm động chân dung tự họa của Bác trong ngục. Đó là hình ảnh con người có trái tim mênh mông 'yêu nước, yêu người, yêu cỏ hoa'. Là người dũng cảm, kiên cường, bất khuất, ung dung, lạc quan trong cảnh tù tội: 'Kiên trì và nhẫn nại - Không lùi bước - Vật chất tuy đau khổ - Nhưng tinh thần không lung lay' (Bốn tháng rồi). Bác là người trí tuệ hiểu biết nhiều lĩnh vực, sắc sảo, tinh tế và nhạy cảm... Tất cả phẩm chất cao đẹp đó xuất phát từ một tình yêu nước lớn, lòng nhân đạo lớn, phong cách nghệ sĩ lớn.
Hai bài thơ 'Chiều tối' và 'Cảnh chiều hôm' chỉ hé lộ một vài nét đẹp của bức chân dung tự họa của Bác.
'Chiều tối' là bài số 31 trong 'Nhật ký trong tù” ghi lại cảm xúc của Bác khi bị giải từ nhà tù Thiên Bảo đến nhà ngục Long Tuyền vào tháng 10 năm 1942. Dù bị trói, Bác vẫn ngắm cảnh, theo dõi áng mây lẻ loi trên bầu trời, cánh chim mệt mỏi bay về rừng tìm chỗ trú:
'Chim mệt về rừng tìm chỗ ngủ,
Chòm mây nhẹ trôi giữa không trung'.
Cánh chim mệt mỏi (quyện điểu), áng mây lẻ loi, cô đơn (cô vân): ngoại cảnh đồng điệu với tâm trạng người tù sau ngày dài bị giải đi. Cách nhìn, cảm và miêu tả thể hiện tâm hồn tinh tế, yêu thiên nhiên. Cảnh thiên nhiên thoáng buồn nhưng đẹp, trở thành nơi nương tựa tâm hồn nhà thơ trong hành trình gian khổ. Thiếu đi đời sống tinh thần phong phú, sẽ không có được vần thơ cổ điển như thế!
Từ tranh thiên nhiên chiều tối, nhà thơ nói về cảnh dân dã trong xóm núi. Hai câu cuối mô tả sự vận động của thời gian và không gian:
'Cô em xóm núi xay ngô tối,
Xay hết lò than rực hồng'.
Hình ảnh thiếu nữ xay ngô, biểu tượng của sự cần mẫn, trẻ trung. Chữ 'ma' xa trông? Câu thơ chữ Hán lặp lại 2 lần 'ma bao túc... bao túc ma hoàn... ' nổi bật đức tính cần mẫn của thiếu nữ xóm núi. Không phải bếp lạnh tro tàn mà là “ bếp than rực hồng' gợi cảnh đời ấm áp, sum vầy. Người tù hướng về con người lao động, lửa hồng lò than, tìm thấy niềm tin yêu, xua đi sự cô đơn lẻ loi và mệt mỏi trong hành trình khổ ải. Chữ 'hồng' cuối bài thơ làm sáng lên bài 'Chiều tối', mang ý nghĩa thẩm mỹ đặc sắc. Nhà thơ từ bóng tối hướng về ánh sáng và cuộc sống, tiến tới sức mạnh của niềm tin và hy vọng. Chữ 'hồng' chiếu sáng bài thơ và tâm hồn thi sĩ biểu hiện tinh thần lạc quan trong tù. Đó là 'màu đỏ' của tư tưởng, tình cảm Hồ Chí Minh; 'ngục tối trái tim càng cháy lửa' (Hoàng Trung Thông).
Từ cánh chim, áng mây trên bầu trời đến thiếu nữ xay ngô và 'lò than rực hồng”, ta thấy sự vận động của tâm hồn, tư tưởng, tình cảm Hồ Chí Minh. Đó là sự chuyển động từ bóng tối đến ánh sáng, từ buồn đến vui, từ lẻ loi đến niềm tin và hy vọng. Bài thơ 'Chiều tối' vẽ nét đẹp, gam màu sáng trong bức chân dung tự họa của Bác.
Bài thơ 'Cảnh chiều hôm' thêm một nét đẹp trong bức chân dung tự họa của Bác. Bài số 114 trong 'Nhật ký trong tù' Bác viết vào mùa xuân 1943 tại nhà ngục Cục chính trị chiến khu IV ở Liễu Châu, Trung Quốc, mang cảm hứng thiên nhiên trữ tình và khát vọng tự do dào dạt.
Hai câu thơ đầu cho thấy tình yêu thiên nhiên sâu sắc, quý trọng cái đẹp và thương cảm cho số phận ngắn ngủi của hoa:
'Hoa hồng nở, hoa hồng lại rụng,
Hoa tàn rồi lại nở, cũng vô tình'.
Hoa hồng tượng trưng cho cái đẹp, nhưng số phận ngắn ngủi của hoa 'sớm nở tối tàn' khiến nhà thơ đau đáu. Đang chịu đựng cảnh ngục tù, nhà thơ hướng về cái đẹp đang tàn tạ với nhiều day dứt. Tâm hồn nhân văn của nhà thơ không thể thờ ơ trước sự tàn phai của cái đẹp. Tình thương của Người vô cùng sâu sắc.
Tứ thơ mới xuất hiện, dù hoa hồng tàn và rụng, nhưng 'linh hồn' hoa vẫn bất diệt, hương thơm của hoa còn mãi. Cái đẹp được trân trọng và tồn tại vĩnh hằng. Hương hoa đã gặp người tri kỷ, cùng chia sẻ nỗi lòng.
'Hương hoa lướt vào ngục tối,
Kể với tù nhân nỗi bất bình'.
Hương hoa như được nhân hóa, cùng nhà thơ bất bình với sự hủy diệt của cái đẹp trước sự thờ ơ của tạo hóa, phản đối cái ác đang chà đạp, tước đoạt tự do. Tạo ra hình tượng hương hoa, nhà thơ thể hiện tình cảm chân thành, nhân hậu, yêu thương cái đẹp và quý trọng tự do. Tâm hồn nhân văn, cốt cách nghệ sĩ của Hồ Chí Minh tạo nên bức chân dung tự họa trong bài thơ 'Cảnh chiều hôm'. Hương sen thơm ngát trong tâm hồn Người.
'Nhật ký trong tù' còn mãi trong lòng với những ý thơ đẹp. Tập nhật ký thơ của Bác là bức chân dung tự họa của người tù vĩ đại. Tình yêu thiên nhiên, cái đẹp, niềm thiết tha tự do, niềm tin và yêu đời - những biểu hiện cao đẹp của nhân cách Hồ Chí Minh mà ta thấy trong hai bài thơ 'Chiều tối' và 'Cảnh chiều hôm'. Phẩm chất thi sĩ và chiến sĩ được thể hiện tinh tế, tạo nên bức chân dung tự họa tinh thần Hồ Chí Minh.
