Vào ngày 30/6/1908, một vụ nổ bí ẩn với sức công phá lớn nhất trong lịch sử nhân loại đã xảy ra tại Siberia

Hơn 100 năm sau cú sốc của Trái Đất, chúng ta vẫn chưa biết chính xác nguyên nhân của hiện tượng kỳ lạ này.

Vào ngày 30 tháng Sáu năm 1908, một vụ nổ đột ngột đã xảy ra trên bầu trời Siberia, khiến một mảnh rừng gần sông Podkamennaya Tunguska tan rã. Được cho là do một quả cầu lửa nổ trên bầu trời có kích thước từ 50 đến 100 mét.

Những người sống trong khu vực bị ảnh hưởng đã kể lại những câu chuyện kinh hoàng về mặt đất rung chuyển và cửa sổ vỡ vụn. Một số người thậm chí cảm nhận được sự nóng từ các viên đá rơi xuống trời.

May mắn thay, không có ai ở trong khu vực tai nạn. Mặc dù không có báo cáo chính thức về thương vong, nhưng có một số trường hợp bị thương, trong đó có một người chăn hươu bị văng vào cây và tử vong.

Một nhân chứng kể lại về “bầu trời chia thành hai phần, toàn bộ phía bắc bị bao phủ bởi lửa”.

Đến nay, vụ nổ Tunguska vẫn là sự kiện mạnh mẽ nhất từng được ghi lại trong lịch sử. Nó tạo ra năng lượng tương đương với 185 lần bom nguyên tử rơi xuống Hiroshima.

Sau hơn một thế kỷ, chúng ta vẫn chưa hiểu được nguyên nhân của sự kiện gây chấn động thế giới. Có nhiều giả thuyết cho rằng một thiên thạch hoặc sao chổi đã gây ra vụ nổ lớn trên bầu trời, nhưng chúng ta vẫn chưa tìm thấy nhiều dấu vết của thảm họa này. Sự kiện này đã khơi gợi sự tưởng tượng phong phú của con người.

Tunguska ở Siberia là một vùng đất hoang sơ với thời tiết khắc nghiệt. Khi vụ nổ xảy ra, không ai ở gần khu vực để điều tra, và một phần lý do là do nước Nga thời bấy giờ đang phải đối mặt với quá nhiều khó khăn khác.

Cho đến năm 1927, một nhóm nghiên cứu do nhà khoa học Leonid Kulik dẫn đầu mới tiến vào khu vực này. Trước đó, ông đã cố gắng thuyết phục chính phủ rằng việc khám phá này rất quan trọng.

Kulik đo đạc một khu vực lớn của rừng bị tàn phá và cho rằng một thiên thạch đã gây ra vụ nổ. Tuy nhiên, ông không thể giải thích tại sao không có dấu vết của thiên thạch được tìm thấy.

Ông hy vọng sẽ tìm ra những mảnh vỡ của thiên thạch. Trong một báo cáo năm 1938, ông nói rằng chúng ta có thể tìm thấy sắt trong độ sâu không quá 25 mét.

Sau này, các nhà nghiên cứu Nga cho rằng vụ nổ do sao chổi gây ra. Vì sao chổi chủ yếu là băng, nên việc không tìm thấy mảnh vỡ sau vụ nổ đã được giải thích.

Tuy nhiên, cuộc tranh luận vẫn chưa kết thúc. Vẫn còn nhiều giả thuyết kỳ lạ được đưa ra để giải thích sự kiện đặc biệt này.

Một số cho rằng sự kiện này là kết quả của một va chạm giữa vật chất và phản vật chất, giải phóng năng lượng lớn và gây ra vụ nổ. Có người nói đây là kết quả của một vụ nổ hạt nhân. Có người giàu trí tưởng tượng cho rằng đây là Nikola Tesla đang thử vũ khí hủy diệt hàng loạt, hay ảnh hưởng của người ngoài hành tinh khi đi tìm nước ngọt ở hồ Baikal. Không giả thuyết nào được chứng minh là đúng.

Trong một khảo sát năm 1958, các nhà nghiên cứu phát hiện silicat và quặng sắt trong đất rừng Tunguska. Phân tích chi tiết hơn cho thấy đất chứa nhiều khoáng chất từ ngoài không gian. Điều này hỗ trợ nhận định của Leonid Kulik và báo cáo của K.P. Florensky năm 1963.

“Tôi hiểu rõ những lợi thế có được từ lời lẽ quảng bá giật gân thu hút sự chú ý của công chúng, nhưng vẫn phải nhấn mạnh rằng những mối quan tâm không lành mạnh nảy sinh từ sự thật bị bóp méo, từ tin giả không được phép trở thành bước đệm đẩy mạnh quá trình theo đuổi hiểu biết khoa học”.

Trí tưởng tượng của con người vẫn tìm ra cách bỏ qua lời lẽ đanh thép của Florensky. Năm 1973, một báo cáo khoa học được đăng tải trên tạp chí uy tín Nature cho rằng hố đen va chạm với Trái Đất đã gây nên vụ nổ. Nhận định vô căn cứ, thuần khoa học giả tưởng này nhanh chóng bị bác bỏ bởi số đông các nhà nghiên cứu có tên tuổi.

Cô Artemieva nói rằng những ý tưởng như vậy là phụ phẩm của tâm lý con người. “Những cá nhân thích thú với bí mật và các giả thuyết sẽ thường không lắng nghe các nhà khoa học nói gì”, cô nhận định. Một vụ nổ lớn đến vậy nhưng lại không để lại bất cứ mảnh vỡ thiên thể nào sẽ là môi trường nhiều dinh dưỡng nuôi lớn những nhận định vô căn cứ.

Cô cũng nói thêm rằng các nhà khoa học cũng phải chịu trách nhiệm, bởi lẽ họ mất quá nhiều thời gian để tiến hành khảo sát khu vực xảy ra vụ nổ. Họ chỉ để mắt tới những thiên thạch lớn với tiềm năng gây ra sự kiện đại tuyệt chủng trên quy mô toàn cầu, như những gì thiên thạch Chicxulub đã xóa sổ ách thống trị của khủng long từ 66 triệu năm về trước.

Năm 2013, một nhóm các nhà khoa học quyết định đặt dấu chấm hết cho mọi nhận định “trên trời” và mong muốn tìm ra sự thật duy nhất. Dưới sự dẫn dắt của Victor Kvasnytsya tới từ Học viện Khoa học Quốc gia Ukraine, nhóm các nhà nghiên cứu sử dụng kính hiển vi để phân tích mẫu đất đá của khu vực xảy ra vụ nổ được lấy về từ hồi 1978: họ khẳng định mẫu vật có nguồn gốc thiên thạch. Quan trọng hơn, mảnh vật chất được lấy lên từ một lớp than bùn hình thành năm 1908, thời điểm diễn ra vụ nổ Tunguska.

Những vật chất còn sót lại có dấu vết của một khoáng chất carbon tên là lonsdaleite, có cấu trúc gần giống kim cương và cũng là loại kim cương hiếm. Lonsdaleite thường xuất hiện khi một vật thể chứa graphite, như một viên thiên thạch, rơi xuống Trái Đất.

“Nghiên cứu về các mẫu vật từ Tunguska, cũng như nhiều nghiên cứu khác, cho thấy sự kiện Tunguska xảy ra do một viên thiên thạch. Chúng tôi tin rằng không có sự kiện huyền bí nào xảy ra tại Tunguska”, nhà khoa học Kvasnytsya khẳng định.

Vấn đề chính gây hiểu nhầm và suy đoán vô lý là do các nhà nghiên cứu tập trung quá nhiều vào việc tìm kiếm mảnh thiên thạch lớn. Phải nhìn vào những hạt vật chất nhỏ, ta mới có thể giải quyết được vấn đề.

Thiên thạch rơi xuống mặt đất nhiều lắm, và những vụ va chạm nhỏ dễ bị bỏ qua. Không loại trừ khả năng những sự kiện như thế đã rải vật chất thiên thạch lên bề mặt Trái Đất. Một số nhà nghiên cứu hoài nghi về nguồn gốc lớp than bùn từ năm 1908.

Những khẳng định ngày nay vẫn giống với những lời nhận định ban đầu của Leonid Kulik: đã có thiên thể ngoài hành tinh va chạm với Trái Đất, có tương tác trực tiếp với bầu khí quyển.

Đa số thiên thạch có quỹ đạo ổn định, nhưng các tương tác với lực hấp dẫn trong không gian có thể ảnh hưởng tới đường bay của chúng. Sẽ có lúc một thiên thể bay qua quỹ đạo của Trái Đất, biến thành một quả cầu lửa trong bầu khí quyển để rồi hoặc vỡ ra thành nhiều mảnh và tan biến, hoặc đâm xuống mặt đất và tạo ra vết sẹo trên bề mặt Trái Đất.

Vụ nổ ở Tunguska đặc biệt và hiếm gặp, được liệt kê vào danh sách ít ỏi của những sự kiện quy mô “mega-tấn - triệu tấn”; lượng năng lượng tỏa ra trong vụ nổ ở Tunguska được cho là có sức mạnh khoảng từ 3-30 mega-tấn chất nổ TNT. Đây là vụ nổ duy nhất (thuộc dạng này) có sức công phá lớn đến vậy, nên khoa học không đủ dữ kiện để so sánh và hiểu rõ bản chất sự kiện Tunguska.

Theo mô hình va chạm mà giáo sư Artemieva xây dựng, vụ va chạm này được chia thành từng giai đoạn cụ thể. Thiên thể đầu tiên bay vào tầng khí quyển với tốc độ khoảng từ 15-30 km/s. May mắn thay, khí quyển - lá chắn tự nhiên của Trái Đất đã có thể ngăn chặn thiên thể chạm đất. Theo giải thích của Bill Cooke, bầu khí quyển có khả năng phá vỡ bất cứ viên đá nào có bề ngang nhỏ hơn một sân bóng bầu dục.

“Người ta vẫn nghĩ rằng thiên thạch tới từ ngoài vũ trụ và tạo nên một hố sâu dưới mặt đất, rồi để lại một viên đá bốc khói nằm giữa hố. Sự thật lại trái ngược với những mô tả này”, ông Bill Cooke bổ sung.

Bầu khí quyển sẽ làm cho những viên đá có kích cỡ vừa phải vỡ tan ở độ cao vài kilomet so với mặt đất, tạo nên một cơn mưa thiên thạch. Theo nhận định của Artemieva, trong giai đoạn thứ hai của sự kiện Tunguska, viên đá tới từ ngoài vũ trụ có thể rất mỏng manh, hoặc vụ nổ đã quá lớn khiến nó vỡ vụn ở độ cao từ 8-10km. Khí quyển biến viên đá lớn thành những mảnh nhỏ, tạo ra nhiệt lượng khổng lồ.

“Quá trình này tương tự với một vụ nổ hóa học. Trong những vụ nổ thông thường, năng lượng sinh ra từ phản ứng hóa học hay phân hạch hạt nhân sẽ biến thành nhiệt”, giáo sư Artemieva nhận định. Nói cách khác, những gì đi vào tầng khí quyển của Trái Đất đã sớm biến thành bụi vũ trụ.

Nếu sự kiện Tunguska diễn ra như vậy, ta sẽ có lời giải thích hợp lý cho việc vùng rừng không hề có một hố thiên thạch nào hay mảnh thiên thạch lớn vương trên nền đất. Khi thiên thể vỡ ra trên không, lượng nhiệt khổng lồ bùng phát tạo ra sóng xung kích lan rộng, khiến cây trong khu vực đổ rạp. Theo mô hình của Artemieva, vụ nổ tạo ra một cột khói lớn và tạo thành đám mây có đường kính hàng ngàn kilomet.

Câu chuyện về sự kiện Tunguska chưa kết thúc. Ngay lúc này, một số nhà nghiên cứu cho rằng ta đã bỏ qua một dữ kiện rất quan trọng tồn tại từ lâu.

Năm 2007, một đội nghiên cứu từ Ý cho rằng hồ nước nằm cách trung tâm vụ nổ 8km về hướng Bắc-Tây Bắc chính là hố va chạm. Theo lời nhóm nghiên cứu, họ không thấy hồ Cheko hiện hữu trên bất kỳ bản đồ nào trước khi vụ nổ Tunguska xảy ra. Luca Gasperini từ Đại học Bologna của Ý, người đã thăm hồ nước vào cuối thập niên 90, nói rằng khó có thể giải thích nguồn gốc của hồ Cheko bằng bất kỳ cách nào khác. “Giờ chúng ta đã biết hồ nước hình thành sau vụ nổ, không phải từ viên thiên thạch chính tạo nên sự kiện Tunguska mà là một mảnh thiên thạch vẫn còn tồn tại sau vụ nổ”.

Nhà nghiên cứu Gasperini vững niềm tin về một mảnh thiên thạch lớn nằm dưới đáy hồ sâu 10 mét, vùi giữa những lớp trầm tích. “Người Nga có thể tiếp cận hồ để khoan và lấy nó lên dễ dàng”, ông Gasperini nói. Giới khoa học chỉ trích nhận định này nhiều lắm, nhưng Gasperini vẫn mong ai đó sẽ thử lặn xuống hồ mà tìm xem sao.

Nhận định “hồ Cheko là một hố thiên thạch” không nổi tiếng, không được mấy người hậu thuẫn. Theo lời cô Artemieva, hồ Cheko không sâu nên bất cứ hoạt động khảo sát nào cũng có thể lấy lên được mảnh thiên thạch lớn. Năm 2008, giáo sư Gareth Collins xuất bản nghiên cứu phản bác giả thuyết của Gasperini, cho rằng gần khu vực hồ vẫn có “những cây trưởng thành không bị ảnh hưởng” bởi sóng xung kích, đáng lẽ chúng đã phải bị triệt tiêu khi một mảnh thiên thạch lớn đáp xuống khu vực này.

Dù không đưa được kết luận cuối cùng, những màn tranh cãi này cho ta thấy sự kiện Tunguska vẫn bị màn đêm bí ẩn bao trùm, và giới khoa học vẫn quan tâm nhiều tới vụ nổ lớn nhất nhì lịch sử nhân loại.

Ngày nay, các nhà thiên văn học ngày một chú ý hơn tới bầu trời, sử dụng những kính viễn vọng lớn để kiếm tìm những viên đá không gian đang bay về hướng Trái Đất và đánh giá mối nguy mà chúng mang theo trong mình. Năm 2013, một viên thiên thạch khá nhỏ (đường kính khoảng 20 mét) rơi xuống khu vực Chelyabinsk của Nga và gây ra kha khá thiệt hại. Nó đã làm bất ngờ nhiều nhà khoa học, trong đó có giáo sư Collins: mô hình dự đoán của ông cho thấy viên thiên thạch có ảnh hưởng khiêm tốn hơn thực tế nhiều.

“Thử thách lớn nằm ở chính quá trình tương tác giữa thiên thạch và bầu khí quyển, là chuỗi sự kiện giảm tốc, bốc hơi và truyền năng lượng trong không khí, vốn là những quá trình rất phức tạp. Chúng tôi muốn hiểu nhiều hơn về chúng, để dự đoán hậu quả tốt hơn trong tương lai”, giáo sư Collins nhận định.

Trước đây, các chuyên gia dự đoán một thiên thạch kích cỡ ngang ngửa thiên thể rơi xuống Chelyabinsk sẽ xuất hiện theo chu kỳ gần 100 năm, còn thứ tạo nên sự kiện Tunguska sẽ xuất hiện mỗi 1000 năm. Tuy nhiên, những dữ liệu mới cho ta những dự đoán khác: thiên thạch rơi xuống Chelyabinsk có thể thường xuyên hơn tới 10 lần dự đoán trước đây, và một thảm họa tương tự Tunguska có thể diễn ra với chu kỳ 1-2 thế kỷ/lần.

Theo nhận định của giáo sư Kvasnytsya, chúng ta đã, đang và sẽ yếu thế trước một sự kiện quy mô lớn tới vậy. Một vụ nổ tương tự Tunguska mà xảy ra ở nơi đông dân cư, thiệt hại về người và tài sản sẽ khó đo đếm được.

Tuy nhiên bài viết sẽ không kết thúc ở nốt trầm này đâu. Theo lời giáo sư Collins, tỷ lệ xảy ra một vụ va chạm lớn với khu dân cư là cực nhỏ, xét tới việc nước bao phủ một diện tích rất lớn bề mặt Trái Đất. Xác suất để thiên thạch rơi xuống khu dân cư không đủ cao để ngày ngày ta phải ngước lên trong lo lắng.

Cũng có thể ta chẳng bao giờ biết được thứ gì đã gây nên sự kiện Tunguska, là thiên thạch, sao chổi hay bất cứ thứ gì trí tưởng tượng “bịa” ra được, nhưng mà cũng chẳng sao. Sự kiện này lớn đến mức ta vẫn còn nghĩ về nó cả trăm năm sau, nên có lẽ nhân loại sẽ chẳng bao giờ quên được vai vế nhỏ bé của mình trong Vũ trụ rộng lớn.

Tham khảo BBC