Vít và ốc

Vít còn được biết đến với tên gọi ốc vít, đinh vít hay đinh ốc. Từ 'vít' có nguồn gốc từ tiếng Pháp là vis. Vít và bu lông là những chi tiết lắp xiết tương tự nhau, thường được làm từ kim loại và có thiết kế đặc trưng là rãnh xoắn, gọi là ren ngoài. Vít và bu lông được sử dụng để kẹp chặt các vật liệu lại với nhau bằng cách gắn ren vít vào một rãnh ren tương tự (gọi là ren trong) trong một bộ lắp nối. Chiều xoắn của vít có thể xác định qua quy tắc bàn tay phải, tương tự với quy tắc cái đinh ốc (cũng tương đương với quy tắc bàn tay phải trong việc xác định chiều của cảm ứng từ và chiều dòng điện).

Khi vặn vít (ốc vít, đinh vít) vào vật liệu, các vòng xoắn của vít cắt vào vật liệu, tạo ra một liên kết bên trong giúp các vật liệu buộc chặt lại với nhau và ngăn không cho tách ra. Có nhiều loại ốc vít cho các loại vật liệu khác nhau; những thứ thường được gắn chặt bằng ốc vít bao gồm gỗ, kim loại tấm và nhựa.

Giới thiệu chung

Vít kết hợp các máy cơ đơn giản như mặt phẳng nghiêng và nêm. Thực chất, vít là một mặt phẳng nghiêng quấn quanh trục trung tâm, và ren của vít cũng hoạt động như một mặt phẳng nghiêng có cạnh sắc, đóng vai trò như nêm khi nó đẩy vào vật liệu.

Vít, cùng với vít cấy (stud), bu lông và đai ốc, thuộc loại chi tiết lắp xiết (hoặc chi tiết kẹp chặt). Điểm chung của chúng là đều có ren (răng) vít để gắn vào vật liệu hoặc đai ốc khi vặn. Chi tiết lắp xiết có ren vặn trên bề mặt ngoài trục được gọi là ren ngoài, thường gặp ở vít, vít cấy hoặc bu lông. Bộ phận có ren hoặc rãnh xoắn trên bề mặt trong được gọi là ren trong, thường gặp ở đai ốc hoặc lỗ ren.

Vít thường gồm các phần như đầu vít, thân vít và đầu mút. Thân vít có thể có ren một phần hoặc toàn bộ. Thiết kế của rãnh xoắn tạo thành ren gọi là 'dạng ren' hay 'profin ren'. Profin ren là hình dạng của mặt cắt ren khi cắt qua trục ren, gồm ba phần chính: đỉnh ren, chân ren và cạnh ren. Đỉnh ren là phần cao nhất, chân ren là phần thấp nhất, và cạnh ren là phần nối giữa đỉnh và chân ren.

Đường kính danh nghĩa (đường kính ngoài cơ sở, ký hiệu: d) của ren được định nghĩa là đường kính vòng đỉnh ren đối với ren ngoài và đường kính vòng đáy ren đối với ren trong. Ngược lại, đường kính trong của ren là đường kính vòng đáy ren đối với ren ngoài và đường kính vòng đỉnh ren đối với ren trong. Bước ren (ký hiệu: P) là khoảng cách giữa hai đỉnh ren liên tiếp theo chiều dọc trục. Bước xoắn (ký hiệu: Ph hoặc L) là khoảng cách di chuyển dọc trục của một điểm trên đỉnh ren khi vít xoay một vòng (360°) quanh trục. Đối với ren một bước xoắn, bước xoắn bằng với bước ren, nghĩa là một điểm trên đỉnh ren sẽ trở thành đỉnh ren kế tiếp sau khi ren xoay một vòng.

Hướng xoắn của đường xoắn ốc tạo thành ren được gọi là hướng xoắn. Đa số các loại vít được vặn bằng cách quay theo chiều kim đồng hồ, gọi là ren phải. Tuy nhiên, vít có ren trái được sử dụng trong các trường hợp đặc biệt khi lực tải có xu hướng làm lỏng ren phải. Một số ví dụ sử dụng vít ren trái là bàn đạp bên trái của xe đạp, bóng đèn trên tàu hỏa (để tránh bị mất cắp), hoặc vít đóng nắp quan tài. Theo Tiêu chuẩn Việt Nam TCVN 5907:1995 (ISO 6410-1-1993), trên các chi tiết lắp xiết như vít, đối với ren phải, không cần ghi hướng xoắn; còn đối với ren trái, hướng xoắn được ký hiệu bằng 'LH', ghi sau kích thước bước ren. Nếu trên cùng một chi tiết có cả ren phải và ren trái, thì phải ghi rõ hướng xoắn cho từng loại ren ('RH' cho ren phải và 'LH' cho ren trái).

Bu lông

Bu lông hay bù loong (tiếng Pháp: boulon), là sản phẩm cơ khí dùng để lắp ráp, ghép nối các chi tiết thành một khối. Đây là chi tiết kẹp chặt, thường có dạng thanh trụ, một đầu có mũ 6 cạnh ngoài hoặc trong (chìm), một đầu có ren để vặn với đai ốc. Mối ghép bu lông có thể chịu được tải trọng kéo và uốn rất tốt, độ bền và ổn định cao. Việc tháo lắp và hiệu chỉnh mối ghép bu lông rất thuận tiện, nhanh chóng và không cần công nghệ phức tạp như các mối ghép khác. Với nhiều ưu điểm, bu lông được sử dụng rộng rãi trong máy móc, thiết bị công nghiệp, công trình xây dựng, giao thông, cầu cống... khắp thế giới.

Khác biệt giữa bu lông và vít

Sách Machinery's Handbook (Sổ tay Cơ khí) đưa ra sự khác biệt giữa bu lông và vít như sau:

Bu lông là một chi tiết lắp xiết có ren ngoài, thiết kế để xuyên qua lỗ trên các bộ phận lắp ráp và thường được siết chặt hoặc tháo ra bằng cách vặn đai ốc. Vít là một chi tiết lắp xiết có ren ngoài, có thể xuyên qua lỗ trên các bộ phận lắp ráp, kết hợp với ren trong đã được định hình sẵn hoặc tự tạo rãnh ren, và có thể siết chặt hoặc nhả ra bằng cách xoay đầu vít. Một chi tiết lắp xiết có ren ngoài không bị xoay trong quá trình lắp ráp và chỉ được siết chặt hoặc tháo ra bằng cách vặn đai ốc được gọi là bu lông. (Ví dụ: bu lông đầu tròn, bu lông đầu có rãnh, bu lông đầu bằng thân trụ vuông.) Một chi tiết lắp xiết ren ngoài có profin ren sao cho không thể lắp ráp với đai ốc có ren thẳng nhiều bước ren được gọi là vít. (Ví dụ: vít gỗ, vít tự cắt ren.)

• Đinh
• Bu lông
• Đai ốc

Ghi chú

Tìm hiểu thêm

• Bickford, John H.; Nassar, Sayed (1998), Handbook of bolts and bolted joints, CRC Press, ISBN 9780824799779.
• Colvin, Fred Herbert; Stanley, Frank Arthur (1914), American Machinists' Handbook and Dictionary of Shop Terms (ấn bản 2), McGraw-Hill.
• Huth, Mark W. (2003), Basic Principles for Construction, Cengage Learning, ISBN 1401838375.
• Oberg, Erik; Jones, Franklin D.; Horton, Holbrook L.; Ryffel, Henry H. (2000), Machinery's Handbook (ấn bản 26), New York: Industrial Press Inc., ISBN 0-8311-2635-3.
• Rybczynski, Witold (2000). One Good Turn: A Natural History of the Screwdriver and the Screw. Toronto, ON, Canada: Harper Collins. ISBN 978-0-00-638603-2.
• Ryffel, Henry H., et al. (eds) (1988), Machinery's Handbook (ấn bản 23), New York: Industrial Press, ISBN 978-0-8311-1200-4Quản lý CS1: văn bản dư: danh sách tác giả (liên kết).
• Smith, Carroll (1990), Carroll Smith's Nuts, Bolts, Fasteners, and Plumbing Handbook, MotorBooks/MBI Publishing Company, ISBN 0879384069.

Kết nối ngoài

• Vít tại Từ điển bách khoa Việt Nam
• Screw (machine component) tại Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
• Thông tin và thông số về vít
• Kích thước ren thô theo hệ mét
• Kích thước ren mịn theo hệ mét
• Kích thước chi tiết về ren hệ mét Lưu trữ 2008-10-14 tại Wayback Machine
• So sánh hữu ích về ren Anh đã lỗi thời từ nhà cung cấp chuyên nghiệp Lưu trữ 2009-08-25 tại Wayback Machine
• Phân tích mối ghép bu lông và chi tiết lắp xiết có ren
• Cơ học của vít
• Phân tích vít công suất Lưu trữ 2008-09-17 tại Wayback Machine
• NASA-RP-1228 Fastener Design Manual