Vua Triệu Việt Vương

Vua Triệu Việt Vương (chữ Hán: 趙越王; 524 – 571), tên thật là Triệu Quang Phục (趙光復), là một trong những nhà lãnh đạo nổi bật trong cuộc khởi nghĩa giành độc lập thời Bắc thuộc tại Việt Nam, trị vì từ năm 548 đến năm 571. Ông đã kế thừa công việc của Lý Nam Đế, chống lại sự xâm lược của nhà Lương và giữ vững nền độc lập cho đất nước Vạn Xuân. Vào năm 571, ông bị Lý Phật Tử tấn công bất ngờ và thất bại. Sau đó, ông đã tự vẫn tại cửa sông Đáy.

Thông tin cá nhân

Triệu Quang Phục là con trai của Thái phó Triệu Túc, cư trú tại huyện Chu Diên (nay là huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên). Ông được ghi nhận là một nhân vật dũng mãnh và kiên cường. Cùng với cha, ông đã tham gia vào cuộc khởi nghĩa dưới sự lãnh đạo của Lý Nam Đế từ năm 541, góp công lớn trong việc đẩy lùi quân Lương và được bổ nhiệm làm Tả tướng quân của nước Vạn Xuân.

Quá trình sự nghiệp

Chiến thắng trước quân Lương

Vào tháng 5 năm 545, quân đội của nhà Lương do Dương Phiêu và Trần Bá Tiên chỉ huy đã tấn công Vạn Xuân. Lý Nam Đế gặp khó khăn trong trận chiến. Đến năm 546, sau khi thất bại và phải rút về động Khuất Lão, Lý Nam Đế đã giao cho ông nhiệm vụ giữ gìn đất nước và chỉ huy quân đội đối phó với Trần Bá Tiên của nhà Lương.

Vào tháng Giêng năm 547, ông rút quân về đóng tại đầm Dạ Trạch (bãi Màn Trò, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên). Đầm này có diện tích rộng lớn, cây cối rậm rạp, và chỉ có một khu đất cao giữa đầm có thể ở được. Bốn phía đều là bùn lầy, người và ngựa khó di chuyển, chỉ có thể dùng thuyền độc mộc để di chuyển. Nếu không quen đường, dễ bị lạc và gặp nguy hiểm. Quang Phục nắm rõ địa hình, đưa hơn hai vạn quân vào đóng tại khu đất đó. Ông áp dụng chiến thuật du kích, ban ngày giữ kín, ban đêm dùng thuyền để tấn công các doanh trại của quân Bá Tiên, thu thập lương thực và vũ khí, gây thiệt hại lớn cho đối phương. Bá Tiên không thể tấn công được. Dân chúng gọi ông là Dạ Trạch Vương (夜澤王).

Sau khi nhận tin Lý Nam Đế qua đời tại động Khuất Lão, Triệu Quang Phục tự xưng là Triệu Việt Vương.

Năm 550, Trần Bá Tiên lên kế hoạch kéo dài chiến tranh để khiến quân đội của ông kiệt quệ về lương thực và sức lực. Tuy nhiên, vào thời điểm này, nhà Lương đang gặp rối loạn nội bộ với cuộc nổi dậy của Hầu Cảnh, nên Trần Bá Tiên bị triệu hồi về nước (trong khi đó, Trần Bá Tiên sau này đã cướp ngôi vua nhà Lương vào năm 557). Ông đã quyết định tấn công và đánh bại quân Lương, khiến quân đội đối phương phải rút chạy về phương Bắc.

Chia đất với họ Lý và sự mất nước

Sau khi chiến thắng, Triệu Việt Vương lên ngôi vua nước Vạn Xuân và đặt kinh đô tại thành Long Uyên.

Anh trai của Lý Nam Đế là Lý Thiên Bảo, sau khi bị Trần Bá Tiên đánh bại, đã phải lánh sang đất của người Di Lạo và tự xưng là Đào Lang Vương, lập ra nước Dã Năng. Năm 555, Đào Lang Vương qua đời mà không có người kế thừa, quân chúng đã chọn người cháu là Lý Phật Tử lên nối ngôi và chỉ huy quân đội.

Năm 557, Lý Phật Tử dẫn quân xuống miền Đông để giao chiến với Triệu Việt Vương tại huyện Thái Bình (vùng Hoài Đức, Hà Nội). Hai bên đã trải qua năm trận chiến mà chưa phân định thắng bại. Khi quân của Lý Phật Tử gặp khó khăn, ông đã xin giảng hòa. Triệu Việt Vương, vì Lý Phật Tử là người trong họ của Lý Nam Đế, không muốn từ chối, đã đồng ý chia đất ở bãi Quân Thần về phía tây cho Lý Phật Tử, và ông chuyển đến thành Ô Diên.

Lý Phật Tử có một con trai tên là Nhã Lang, đã xin cưới con gái của Triệu Việt Vương là Cảo Nương. Triệu Việt Vương đồng ý và cuộc hôn nhân này kết thành thông gia. Ông rất yêu quý Cảo Nương và để Nhã Lang làm con rể. Theo các sử gia, xung đột giữa họ Triệu và họ Lý cho thấy mặc dù Triệu Việt Vương đã thắng quân Lương, nhưng ông không thể kiểm soát toàn bộ lãnh thổ Vạn Xuân để đối phó với họ Lý một cách hiệu quả.

Năm 571, Lý Phật Tử tấn công bất ngờ vào Triệu Việt Vương. Bị đánh đột ngột, Triệu Việt Vương ở trong thế bị động, không thể chống cự, liền đưa con gái chạy về phía nam, tìm nơi hiểm yếu để ẩn náu, nhưng vẫn bị quân của Lý Phật Tử truy đuổi. Ông cưỡi ngựa đến cửa biển Đại Nha, bị nước ngăn cản, và cuối cùng đã nhảy xuống biển tự vẫn. Từ đó, họ Triệu mất quyền lực.

Huyền thoại

Theo các sử sách cổ đại, lý do thất bại của ông được cho là do mất mũ đâu mâu móng rồng. Tuy nhiên, đây chỉ là truyền thuyết. Câu chuyện được kể như sau:

Năm 549, khi thấy quân Lương vẫn không rút lui, ông đã đốt hương cầu nguyện, thành tâm xin với trời đất thần linh, và được báo điềm lành về mũ đâu mâu móng rồng sẽ giúp ông chiến thắng. Từ đó, quân đội của ông trở nên hùng mạnh, không ai có thể chống nổi (theo truyền thuyết, thần nhân trong đầm, được cho là Chử Đồng Tử, đã cưỡi rồng vàng từ trời xuống, đưa móng rồng cho ông và dặn gắn lên mũ đâu mâu để chiến đấu). Năm 557, con gái của Triệu Quang Phục đã kết hôn với con trai của Lý Phật Tử, Nhã Lang. Năm 570, Nhã Lang hỏi vợ: 'Cha mẹ chúng ta từng là đối thủ, giờ chúng ta trở thành thông gia, thật là thú vị. Nhưng cha nàng có bí quyết gì để chống lại quân cha tôi không?'. Cảo Nương không hiểu ý chồng, đã bí mật cho Nhã Lang xem mũ đâu mâu móng rồng. Nhã Lang đã âm thầm tráo đổi móng rồng, rồi nói với Cảo Nương: 'Tôi rất cảm kích công ơn cha mẹ, dù chúng ta hòa hợp và yêu thương nhau, nhưng tôi cần tạm thời trở về thăm cha mẹ.' Nhã Lang về, cùng với cha lập kế hoạch tấn công và chiếm được nước.

Theo Ngô Sĩ Liên: Phụ nữ gọi việc lấy chồng là 'quy' và nhà chồng chính là nhà của mình. Vậy mà con gái vua đã gả cho Nhã Lang, sao không về nhà chồng mà lại sống theo tục gửi rể của nhà Doanh Tần, dẫn đến thất bại?

Câu chuyện này có điểm tương đồng với truyền thuyết Mỵ Châu-Trọng Thủy thời Triệu Đà chống An Dương Vương. Các sử gia thời Nguyễn đã bình luận về truyền thuyết này trong sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục như sau:

Sách cổ ghi chép rằng Triệu Việt Vương nhận được móng rồng từ Chử Đồng Tử; Nhã Lang đã lén lút lấy móng rồng khi ở gửi rể; và Triệu Việt Vương thất bại vì mất móng rồng. Những sự việc này hoàn toàn tương đồng với câu chuyện của Thục An Dương Vương và Triệu Trọng Thủy trước đây, điều này khiến người ta cảm thấy rất kỳ lạ và không cần phải giải thích thêm. Tuy nhiên, nhiều phần trong sách cổ bị lặp lại và không chính xác, vì vậy việc tìm kiếm những thông tin đáng tin cậy để truyền lại cho thế hệ sau thật sự là điều khó khăn.

Theo Đại Nam Quốc sử Diễn ca, Trương Hống và Trương Hát đã khuyên Triệu Việt Vương không nên gả Cảo Nương cho Nhã Lang:

Có người: Hống, Hát họ Trương

Vũ biền nhưng cũng hiểu cơ mưu,

Rằng: 'Ngày xưa Trọng Thủy, Mỵ Châu,

Hôn nhân là giả, thù hận là thật.

Mảnh gương xưa vẫn còn gần,

Chớ để mắc mưu như Châu-Trần sao?'

Nhân vật quân đội

Những tướng lĩnh đã giúp đỡ vua Triệu Quang Phục hiện được thờ phụng tại nhiều đền, đình, và nghè ở Việt Nam bao gồm:

1. Đức thánh Tam Giang được thờ tại các làng dọc theo ba con sông lớn: sông Cầu, sông Thương và sông Đuống.
2. Phùng Kim được thờ cùng Triệu Quang Phục tại di tích đền Tiên Yên và chùa Kim Rong thuộc xã Khánh Lợi, Yên Khánh, Ninh Bình.
3. Đinh Bính Công được thờ tại Đình Yên Mẫu, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh – Di tích Lịch sử cấp quốc gia.

Danh tiếng

Người dân đã xây dựng nhiều đền thờ ông tại khu vực cửa biển Đại Nha (còn gọi là Đại Ác, đổi thành Đại An dưới triều Lý), nay là cửa Liêu (cửa sông Đáy). Các đền thờ chủ yếu tập trung tại vùng ven biển của hai tỉnh Ninh Bình và Nam Định.

Tại Nam Định, ông được thờ tại chùa Độc Bộ ở huyện Ý Yên. Ở xã Nam Điền thuộc huyện Nghĩa Hưng gần cửa Đáy, người dân cũng đã dựng đền thờ. Đền làng Đồng Quỹ, xã Nam Tiến, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định, là Di tích Lịch sử cấp Quốc gia, thờ Đức Triệu Việt Vương Hoàng Đế, với lễ hội hàng năm từ ngày 11 đến 14 tháng 8 âm lịch, thu hút nhiều người dân và du khách. Đền làng Kiên Lao, xã Xuân Kiên, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định, cũng là Di tích Lịch sử cấp Quốc gia, nơi thờ Đức vua Triệu Việt Vương, tổ chức lễ hội từ mùng 5 đến mùng 6 tháng Giêng với nhiều nghi lễ truyền thống. Một số địa điểm khác ở Nam Định thờ ông gồm chùa Thiên Biên Tự (xã Hải Thanh, huyện Hải Hậu), đình làng Phúc Lộc (xã Hải Lộc, huyện Hải Hậu).

Ninh Bình hiện có số lượng đền thờ Triệu Việt Vương nhiều nhất. Tại huyện Kim Sơn, nằm ở cửa sông Đáy, có rất nhiều đền như đình Chất Thành (xã Chất Bình), đình làng Kiến Thái, đình làng Kim Chính, đền làng Yên Thổ (xã Kim Chính), miếu Thượng (xã Thượng Kiệm), miếu Ứng Luật (Quang Thiện), đình làng Chỉ Thiện (Xuân Chính), đình xã Lưu Phương và chùa Hòa Lạc (xã Như Hòa).

Tại vùng văn hóa cửa biển Thần Phù, xã Yên Lâm, huyện Yên Mô, Ninh Bình, có đình Phù Sa, đình Đông Cao và đền Nhân Phẩm, là Di tích Văn hóa cấp Quốc gia thờ Triệu Việt Vương như Thành hoàng làng. Xã Yên Từ cũng có Miếu Quảng Từ, đền Phúc Lại và đền thờ Triệu Việt Vương. Tại Ngã ba (sông Hoàng Long, Hoa Lư), người dân đã lập đền thờ như Đền La Phù, đình La Phù, đền Triệu Việt Vương, đình Bạch Cừ (xã Ninh Khang). Gia Viễn cũng có các di tích thờ ông như Đình Cung Quế (xã Gia Trấn), Đình Thần Thiệu (xã Gia Tân), Đền Sào Long và đền Đồng Mỹ (xã Gia Lập).

Yên Khánh, vùng đất xưa nằm ở cửa biển đã lùi vào đất liền, hiện có hàng chục đền thờ Triệu Quang Phục. Các đền thờ nằm tại các xã như: đền Duyên Phúc (xã Khánh Hồng), đền Triệu Việt Vương (thị trấn Yên Ninh), đền Tiên Yên, chùa Kim Rong (xã Khánh Lợi), đền Đông và đền Triệu Việt Vương (xã Khánh Hải), đình Tiền Tiến (xã Khánh Tiên).

Tại đền Hóa Dạ Trạch ở xã Dạ Trạch, huyện Khoái Châu, ngoài ban thờ Chử Đồng Tử, còn có một ban thờ dành riêng cho Triệu Việt Vương.

Vào năm 2012, ở xã An Vỹ, huyện Khoái Châu (gần xã Dạ Trạch), đã được xây dựng một ngôi đền thờ riêng cho Triệu Việt Vương, còn gọi là đền Vua Rừng. Theo truyền thuyết, đây là nơi ông dự trữ lương thực và luyện tập quân đội. Đền cũng thờ cha mẹ, các vợ và các tướng của ông. Lễ hội tại đền được tổ chức vào ngày 12 tháng 8 hàng năm. Vào năm 2015, Chủ tịch nước Trương Tấn Sang đã đến thăm và dâng hương tại đền.

Tỉnh Hưng Yên hiện đang tiến hành xây dựng một đền mới để thờ riêng Triệu Việt Vương, nằm cạnh đền Hóa Dạ Trạch.

Tên của ông đã được đặt cho nhiều công trình công cộng như đường phố và trường học.

• Nhà Tiền Lý
• Lý Nam Đế
• Hậu Lý Nam Đế
• Thánh Tam Giang

• Đại Việt sử ký toàn thư.
• Khâm định Việt sử thông giám cương mục.
• Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn, Lương Ninh (1991), Lịch sử Việt Nam, tập 1, Nhà Xuất bản Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp.

Chú thích

Liên kết ngoài

• Đại Việt sử ký toàn thư - Phiên bản điện tử
• Khâm định Việt sử Thông giám cương mục - Phiên bản điện tử