Vùng Đồng Tháp Mười

Vùng Đồng Tháp Mười nằm ở phần lãnh thổ Việt Nam, là một khu vực đất ngập nước ở phía đông sông Tiền gần biên giới Việt Nam - Campuchia, trải dài qua ba tỉnh Long An, Tiền Giang và Đồng Tháp, với trung tâm là thị xã Kiến Tường. Với diện tích 697.000 hecta, vùng này bao gồm khu bảo tồn đất ngập nước Láng Sen và vườn quốc gia Tràm Chim. Đồng Tháp Mười từng là chiến khu quan trọng trong các cuộc chiến tranh chống Pháp và chiến tranh Việt Nam. Trong thập niên 1980, ba tỉnh đã tập trung khai hoang vùng này, góp phần quan trọng biến Việt Nam thành một trong những nước xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới. Đồng Tháp Mười cũng là bối cảnh nổi bật của bộ phim Cánh đồng hoang nổi tiếng ở Việt Nam.

Khái quát về địa lý

Người Pháp ước tính vùng đất ngập nước phía đông sông Tiền (sông Basaac) gần biên giới Việt Nam - Campuchia có diện tích khoảng 700 nghìn ha (7000 km2), trong đó phần thuộc Việt Nam rộng khoảng 5300 km². Đây có thể là diện tích của vùng ngập nước trước khi được khai hoang mạnh mẽ vào nửa cuối thập niên 1970 và đầu thập niên 1980.

Đồng Tháp Mười là một đồng lụt được bao quanh bởi các giồng đất cao gần biên giới Việt Nam – Campuchia, đê tự nhiên dọc sông Tiền và giồng biển cổ dọc theo Quốc lộ 1 (Tân Hiệp – Nhị Quý, Cai Lậy), đồng thời được ngăn cách bởi sông Vàm Cỏ Đông (Long An).

Đồng Tháp Mười hình thành trong kỷ đệ Tứ (Qiv), trên hai đơn vị trầm tích Pleistocen và Holocen, cùng với giai đoạn chuyển tiếp của Hậu Pleistocen. Quá trình hình thành hoàn thiện của Đồng Tháp Mười bắt đầu sau thời kỳ Hậu Pleistocen cách đây khoảng 8.000 năm. Nền trầm tích Pleistocen với các lớp phù sa cổ không đồng nhất được phủ bởi lớp trầm tích Holocen mới. Do đó, có thể tìm thấy các gò phù sa cổ và giồng cát cổ lẫn vào cánh đồng phù sa mới. Nhờ sự tác động của nhiều yếu tố tự nhiên và con người, cùng với quá trình phong hóa và các tiến trình sinh – hóa, nhiều nhóm đất khác nhau đã hình thành trong Đồng Tháp Mười, bao gồm đất phù sa cổ, đất giồng cổ, đất phèn, đất phù sa và phù sa ven sông.

Hệ sinh thái

Sự giao thoa giữa các yếu tố tự nhiên như địa hình, trầm tích, loại đất, nguồn nước và các yếu tố khác đã tạo nên các cảnh quan tự nhiên đặc sắc với hệ sinh thái riêng biệt ở vùng Đồng Tháp Mười.

Hệ sinh thái rừng tràm (Melaleuca spp.) khá phổ biến trong các đồng bằng ngập nước. Hệ sinh thái này xuất hiện ở nhiều nơi, từ các vùng đất dốc tụ đến các khu vực đất phèn hoạt động. Rừng tràm có thể phát triển trên cánh đồng hoặc dọc theo các sông rạch. Tuy nhiên, rừng tràm nguyên sinh gần như không còn, chỉ còn lại một số khu rừng tràm tái sinh với diện tích nhỏ trong vùng Đồng Tháp Mười rộng lớn.

Hệ sinh thái đồng cỏ ngập nước theo mùa từng rất phổ biến và chiếm ưu thế ở khu vực này. Thảm thực vật thay đổi theo môi trường tự nhiên từng khu vực, với các loại cỏ như cỏ hoàng đầu ấn (Xyris indica), cỏ năng (Eleocharis sp.), cỏ ống (Panicum repens), cỏ mồm (Ischaemum sp.), và cỏ lác (Cyperus sp.) từng bao phủ rộng rãi. Mặc dù hiện nay vẫn có thể tìm thấy các loài này trong các khu bảo tồn và vườn quốc gia, nhưng sự phong phú giữa các loài đang giảm dần.

Các loài sen-súng (Nymphaea sp.) và thực vật thủy sinh khác từng chiếm ưu thế ở các vùng đầm lầy, nhưng diện tích của chúng đã bị thu hẹp do quá trình cải tạo đất cho mục đích nông nghiệp.

Có thể thấy rằng các hệ sinh thái tự nhiên và đa dạng sinh học của vùng đất ngập nước Đồng Tháp Mười đã bị giảm sút nghiêm trọng. Cảnh quan tự nhiên đã thay đổi đáng kể sau quá trình khai thác phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế, đặc biệt là nông nghiệp ở vùng hạ lưu sông Cửu Long. Để đối phó với nguy cơ suy giảm đa dạng sinh học và mất các nguồn gen quý giá, đã có nhiều nỗ lực bảo tồn và phục hồi đa dạng sinh học tại vùng đất ngập nước của châu thổ sông Mekong. Những nỗ lực này đã dẫn đến việc thành lập các khu bảo tồn thiên nhiên, trong đó Vườn quốc gia Tràm Chim và Khu bảo tồn đất ngập nước Láng Sen là những ví dụ tiêu biểu được thiết lập nhằm bảo tồn đa dạng sinh học và các hệ sinh thái của Đồng Tháp Mười.

Nhân vật nổi bật

• Võ Duy Dương, người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa chống Pháp vào cuối thế kỷ 19

Chú thích

^ Đây chỉ đề cập đến phần Đồng Tháp Mười thuộc lãnh thổ Việt Nam. Thực tế, vùng đất ngập nước này còn mở rộng sang cả tỉnh Svay Rieng của Campuchia.

Tài liệu lưu trữ tại Thư viện Quốc gia, số 40 Tràng Thi, Hoàn Kiếm, Hà Nội.

• Võ Thị Thu Vân và Lê Phát Quới, Đánh giá mối liên hệ giữa các yếu tố tự nhiên và thảm thực vật tại VQG Tràm Chim, Luận văn tốt nghiệp cử nhân, Khoa Môi trường, Đại học Bách Khoa TP. HCM, 2006.
• Lê Phát Quới, Formation of Acid Sulphate Soils in the Lower Mekong Delta, Vietnam. Viện Địa chất, Đại học Ghent, Bỉ, 1995.
• Lê Phát Quới, Study on Degarded Grey Soil (Plinthosols) in the Plain of Reeds, Lower Mekong Delta, Vietnam. Luận văn Thạc sĩ, Đại học Ghent, Bỉ, 1995.

Các khu vực đất ngập nước phía tây sông Hậu:

• Tứ giác Long Xuyên
• Rừng tràm Trà Sư
• Rừng tràm Tân Tuyến
• Lung Ngọc Hoàng