Ý tưởng không thể chối bỏ

Ý tưởng không thể chối bỏ (Tiếng Anh: agnosticism) là quan điểm triết học cho rằng tính đúng hay sai của một số tuyên bố nhất định - đặc biệt là các tuyên bố thần học về sự tồn tại của Chúa Trời hay các vị thần - là chưa biết và không thể biết được hay không mạch lạc. Một số người theo ý tưởng này suy diễn từ đó rằng các tuyên bố đó không liên quan đến ý nghĩa của cuộc sống.

Có lẽ nhà tư tưởng bất khả tri (hay hoài nghi) đầu tiên là Sanjaya Belatthiputta (Samjayin Vairatiputra), một người cùng thời với Phật Thích Ca Mâu Ni, như đã được ghi trong kinh Phật. Người ta kể rằng khi được hỏi có cuộc sống sau cái chết hay không ông đã trả lời là có thể có và có thể không, và từ chối phỏng đoán xa hơn.

Thuật ngữ 'bất khả tri' (agnosticism) được đưa ra năm 1869 bởi Thomas Henry Huxley (1825-1895), một nhà tự nhiên học người Anh, người đã lấy cảm hứng từ các tư tưởng của David Hume và Emmanuel Kant. Thuật ngữ này còn được dùng để miêu tả những người chưa bị thuyết phục hay cố tình chưa đưa ra quan điểm về sự tồn tại của các vị thần thánh cũng như các vấn đề tôn giáo khác.

Ý tưởng không thể chối bỏ, khi tập trung vào những gì có thể biết, là một luận điểm nhận thức luận về bản chất và giới hạn của kiến thức con người; trong khi thuyết vô thần và thuyết hữu thần là các quan điểm bản thể học (một nhánh của siêu hình học nghiên cứu về các loại thực thể tồn tại). Không nên lẫn lộn ý tưởng này với một cách nhìn đối lập với học thuyết về sự ngộ đạo và thuyết ngộ đạo - đây là các khái niệm tôn giáo nói chung không liên quan đến ý tưởng này.

Những người theo thuyết bất khả tri có thể khẳng định rằng không thể có kiến thức tinh thần 'tuyệt đối' hay 'chắc chắn' hoặc, nói cách khác, rằng dù những sự chắc chắn có thể tồn tại nhưng họ không có kiến thức về chúng. Cả hai trường hợp đều cho thấy thuyết bất khả tri chứa đựng một sự hoài nghi đối với các tuyên bố về tôn giáo. Điều này khác với việc không tín ngưỡng đơn thuần của những người không quan tâm đến vấn đề này.

Thuyết bất khả tri không giống như thuyết vô thần mạnh (còn gọi là 'vô thần tích cực' - 'positive atheism' hoặc 'vô thần giáo điều' - 'dogmatic atheism'). Thuyết này phủ nhận sự tồn tại của bất kỳ thần thánh nào. Tuy nhiên, thuyết vô thần phổ biến hơn - thuyết vô thần yếu - chỉ đơn giản là sự thiếu đức tin vào thần thánh, không trùng khớp nhưng có thể chấp nhận được với thuyết bất khả tri. Chủ nghĩa vô thần phê phán khẳng định rằng 'Chúa Trời' hay 'các vị thần' là các khái niệm có ý nghĩa, nhưng không có bằng chứng để chứng minh sự tồn tại của chúng, vì vậy trong khi chờ đợi, ta nên đứng ở lập trường mặc định là không tin vào các khái niệm đó.

Ví dụ

Một số ví dụ về khả năng:

- Con người không thể biết rằng một vật thể hoặc hiện tượng tồn tại nếu không sử dụng giác quan để cảm nhận hoặc thu thập thông tin về chúng.

Con người có thể cảm nhận các giác quan bị tác động bởi các yếu tố bên ngoài một cách khó lường, đó có thể là hiện tượng mà khoa học hiện đại chưa thể giải thích.

Các phát hiện vĩ đại trong vật lý thường được đo lường thông qua các thiết bị tinh vi, tuy nhiên, việc đưa ra kết luận dựa trên màn hình có thể là một điểm yếu dễ bị phát hiện, ảnh hưởng đến sự phát triển của khoa học.

Liên kết ngoài

• Thuyết không thể biết tại Từ điển bách khoa Việt Nam
• Agnosticism tại Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)