Buzz
Một số loài bạch tuộc có chỉ số IQ đáng kinh ngạc và khả năng sử dụng công cụ của chúng thậm chí còn vượt trội hơn so với các loài linh trưởng cao cấp như khỉ đột.
Trong một đoạn video giám sát tại Thủy cung Quốc gia New Zealand, các nhà khoa học đã ghi lại một cảnh tượng hết sức ấn tượng. Một con bạch tuộc tên Murph, bằng cách nào đó, đã khéo léo sử dụng xúc tu để mở khóa và thoát khỏi chiếc lồng acrylic mà con người từng cho là không thể bị phá giải bởi bất kỳ loài động vật nào, kể cả bạch tuộc.
Chiếc lồng này được thiết kế để ngăn mọi khả năng thoát ra, nhưng đối với Murph, đó chỉ như một câu đố cần được giải quyết. Với những chuyển động tinh tế của xúc tu, nó đã khéo léo bẻ khóa thành công và tự do thoát ra ngoài. Đây không phải là lần đầu tiên khoa học phải ngạc nhiên trước khả năng trốn thoát của loài bạch tuộc. Những sinh vật này đã nhiều lần chứng minh rằng chúng không chỉ là bậc thầy trong việc vượt ngục mà còn sở hữu một trí tuệ ấn tượng, một trí tuệ không có xương sống đã phát triển trong suốt 500 triệu năm.
Bạch tuộc là loài sinh vật hoàn toàn khác biệt so với bất kỳ loài động vật nào trên Trái Đất. Cấu trúc hệ thần kinh của chúng là một kỳ quan sinh học, thách thức mọi định kiến về cách thức hoạt động của trí thông minh. Trong khi ở con người, phần lớn tế bào thần kinh tập trung ở não bộ, thì ở bạch tuộc, 90% tế bào thần kinh lại nằm trong tám xúc tu. Điều này có nghĩa là mỗi xúc tu của chúng có thể hoạt động gần như một thực thể độc lập, có thể cảm nhận, xử lý thông tin và đưa ra quyết định mà không cần sự điều khiển từ bộ não trung tâm.
Khi khám phá môi trường xung quanh, mỗi xúc tu của bạch tuộc không chỉ đơn giản là chạm vào đồ vật mà còn phân tích thông tin theo thời gian thực. Mỗi xúc tu mang trong mình khoảng 40 triệu thụ thể xúc giác, giúp bạch tuộc nhận diện những thay đổi nhỏ nhất về kết cấu bề mặt. Điều này giải thích vì sao bạch tuộc có thể tháo mở các nút thắt phức tạp, mở nắp lọ thức ăn hay tháo rời hệ thống lọc nước trong bể cá chỉ với vài động tác tinh tế.
Khả năng này không chỉ đơn thuần đến từ xúc giác mà còn liên quan đến một cơ chế tư duy đặc biệt. Trong một nghiên cứu công bố năm 2016 trên tạp chí Current Biology, các nhà khoa học phát hiện rằng bạch tuộc có thể "dự đoán" điểm yếu của vật thể thông qua các rung động mà nó tạo ra khi bị tác động.
Trong một thí nghiệm tại Vịnh Monterey, bạch tuộc được đặt trước một chiếc hộp acrylic có cơ chế khóa kết hợp. Thay vì thử mở khóa ngẫu nhiên, nó khéo léo dùng xúc tu gõ nhẹ vào ổ khóa, lắng nghe âm thanh phản hồi để xác định vị trí của lò xo bên trong. Hình ảnh này giống như một thợ khóa lành nghề đang kiểm tra cơ chế của một ổ khóa phức tạp. Không chỉ vậy, có những trường hợp bạch tuộc còn tự sáng tạo công cụ để hỗ trợ việc mở khóa. Tại Okinawa, Nhật Bản, các nhà khoa học đã chứng kiến một con bạch tuộc mài vỏ dừa thành hình dạng đặc biệt, rồi dùng nó để mở vỏ ốc cứng đầu.
Vậy làm sao một loài động vật không xương sống lại có thể đạt được kỹ năng cơ học đáng kinh ngạc đến vậy? Câu trả lời nằm trong quá trình tiến hóa kéo dài hơn 500 triệu năm. Khi tổ tiên của bạch tuộc xuất hiện vào kỷ Cambri, chúng không có lớp vỏ bảo vệ, điều này buộc chúng phải phát triển các chiến thuật sinh tồn tinh vi, bao gồm khả năng ngụy trang, trí nhớ không gian vượt trội và kỹ năng thao tác vật thể cực kỳ tinh tế. Những đặc điểm này đã dần được hoàn thiện qua hàng triệu năm, biến bạch tuộc thành một trong những sinh vật thông minh nhất đại dương.
Điều thú vị là bạch tuộc không học hỏi theo cách mà chúng ta thường thấy ở các loài động vật có vú. Nếu như các loài linh trưởng học qua quan sát, thì bạch tuộc lại phát triển một phương thức học tập độc đáo: "học tập xã hội xúc giác".
Trong một thí nghiệm nổi tiếng tại Thủy cung Vancouver, các nhà nghiên cứu huấn luyện một con bạch tuộc mở nắp lon thức ăn. Khi cho một nhóm bạch tuộc khác vào cùng môi trường, họ phát hiện ra rằng chỉ cần chạm vào vết chất nhầy còn sót lại của con bạch tuộc đầu tiên, những con khác có thể học cách mở nắp chỉ trong vòng 20 phút. Đây là một cơ chế truyền đạt kiến thức chưa từng thấy ở bất kỳ loài động vật có xương sống nào.
Không chỉ có khả năng học hỏi và ghi nhớ, bạch tuộc còn sở hữu kỹ năng ứng dụng cực kỳ ấn tượng. Những con bạch tuộc trong phòng thí nghiệm đã nhiều lần tìm cách vượt qua hệ thống an ninh bằng những phương pháp sáng tạo. Một số quan sát chu kỳ thay nước trong bể cá, đợi nhân viên mở van thoát nước rồi dùng cơ thể chặn dòng chảy, tạo ra sự chênh lệch áp suất để dễ dàng trốn thoát. Một số khác dán cá khô vào bộ lọc nước để tăng trọng lượng, khiến bộ lọc rơi xuống và gây sự cố, từ đó tạo cơ hội thoát ra ngoài. Đặc biệt, một con bạch tuộc có biệt danh "Paul II" còn phun mực vào camera giám sát để tạo điểm mù trước khi thực hiện cuộc đào thoát táo bạo.
Những chiến thuật này không khác gì các kỹ thuật của hacker phần mềm trong thế giới con người. Chính vì vậy, nhiều nghiên cứu bắt đầu khai thác trí tuệ của bạch tuộc để ứng dụng vào công nghệ hiện đại. Tại Viện Công nghệ Massachusetts (MIT), các nhà khoa học đã phát triển robot mô phỏng xúc tu bạch tuộc, giúp robot thao tác chính xác trong những không gian hẹp. NASA cũng đang nghiên cứu cách bạch tuộc di chuyển để thiết kế tàu thăm dò có thể chui qua các khe nứt trên hành tinh xa lạ. Một công ty khóa của Đức thậm chí đã phát triển hệ thống bảo mật dựa trên nguyên lý "cảm giác xúc giác dự đoán" của bạch tuộc, giúp khóa nhận diện rung động bất thường và ngăn chặn hành vi phá khóa.
Vậy tại sao bạch tuộc không tiến hóa thành những sinh vật thông minh hơn con người? Thực tế, xét từ góc độ sinh học, động vật chân đầu rất khó phát triển thành sinh vật có trí thông minh cao. Các đặc điểm sinh lý và sinh hóa riêng biệt của chúng khiến chúng gặp bất lợi khi cạnh tranh với động vật có xương sống, dẫn đến những yếu tố không thuận lợi cho sự phát triển trí tuệ cao như tuổi thọ ngắn, thiếu giao tiếp giữa các thế hệ và kích thước cơ thể nhỏ.
