Cán cân thương mại là gì? Tác động của nó đối với nền kinh tế và phương pháp tính toán chi tiết

Cán cân thương mại (Balance of trade) là gì?

Cán cân thương mại, hay còn gọi là Balance of trade - BOT, xuất khẩu ròng hoặc thặng dư thương mại, là một thuật ngữ kinh tế dùng để chỉ sự chênh lệch giữa giá trị xuất khẩu và nhập khẩu của một quốc gia trong một khoảng thời gian cụ thể (tháng, quý hoặc năm).

Cán cân thương mại là chỉ số quan trọng được sử dụng để đánh giá sức khỏe kinh tế và mức độ phát triển của một quốc gia, chiếm tỷ trọng lớn nhất trong cán cân thanh toán quốc gia.

Ý nghĩa của Cán cân thương mại đối với nền kinh tế

Cán cân thương mại là một chỉ số quan trọng phản ánh tình hình xuất nhập khẩu của mỗi quốc gia, đồng thời cho thấy sức khỏe chung của nền kinh tế. Chính vì vậy, các nhà lãnh đạo luôn đặc biệt quan tâm đến chỉ số này, vì nó đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển kinh tế và xã hội. Đối với nhiều quốc gia, xuất khẩu là nguồn thu chủ yếu.

Vì thế, Cán cân thương mại đóng một vai trò thiết yếu trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế và xã hội qua các yếu tố sau:

Ảnh hưởng đến tỷ giá hối đoái

Khi cán cân thương mại có thặng dư, điều này đồng nghĩa với việc xuất khẩu vượt trội, ngoại tệ sẽ vào nước nhiều hơn, dẫn đến nhu cầu chuyển đổi tiền tệ trong nước gia tăng. Sự gia tăng nhu cầu đối với đồng nội tệ sẽ làm cho giá trị của đồng tiền quốc gia đó tăng lên, nghĩa là một đơn vị đồng nội tệ có thể đổi được nhiều ngoại tệ hơn.

Trong trường hợp ngược lại, khi cán cân thương mại thâm hụt, lượng hàng hóa xuất khẩu ít hơn nhập khẩu, quốc gia rơi vào tình trạng nhập siêu. Khi đó, để thanh toán cho hàng hóa từ các quốc gia khác, doanh nghiệp trong nước sẽ phải sử dụng ngoại tệ của nước đó, tạo ra sự gia tăng nhu cầu ngoại tệ. Điều này khiến giá trị của ngoại tệ tăng lên.

Những biến động này là cơ sở để Chính phủ xây dựng và thực thi các chính sách nhằm kiểm soát dòng tiền (cash flow) một cách hiệu quả và kịp thời.

Ảnh hưởng đến nền kinh tế vĩ mô

Cán cân thương mại cũng là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến nền kinh tế vĩ mô. Thông qua việc phân tích cán cân thương mại của một quốc gia, ta có thể nhận thấy mức độ cạnh tranh của quốc gia đó trên thị trường quốc tế.

Khi cán cân thương mại có giá trị dương, điều này cho thấy nền kinh tế đang trên đà phát triển, đất nước thu hút được một lượng lớn vốn FDI và vị thế của quốc gia trên thị trường quốc tế ngày càng được củng cố.

Ngược lại, các quốc gia có cán cân thương mại âm thường có năng lực cạnh tranh thấp hơn trong sản xuất. Các doanh nghiệp và Chính phủ cần nỗ lực nâng cao chất lượng sản phẩm để đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu quốc tế.

Ảnh hưởng đến GDP (Tổng sản phẩm quốc nội)

Cán cân thương mại có ảnh hưởng trực tiếp đến GDP của quốc gia. Hoạt động xuất khẩu đóng góp tích cực vào GDP và nếu quốc gia đạt thặng dư thương mại, điều này sẽ thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, tình trạng nhập siêu lại tạo ra sức ép tiêu cực đối với GDP.

Ảnh hưởng đến giá trị đồng tiền

Khi một quốc gia duy trì thặng dư thương mại ổn định, nhu cầu về đồng nội tệ sẽ gia tăng, góp phần nâng cao giá trị đồng tiền của quốc gia đó. Ngược lại, khi đối mặt với thâm hụt thương mại, đồng nội tệ sẽ chịu sức ép giảm giá trị.

Ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh

Thặng dư thương mại chứng tỏ hàng hóa và dịch vụ của quốc gia có sức cạnh tranh mạnh mẽ trên thị trường quốc tế, tạo nền tảng cho sự phát triển bền vững và tăng trưởng kinh tế lâu dài.

Ảnh hưởng đến cán cân thanh toán

Cán cân thương mại là yếu tố then chốt trong việc tạo lập cán cân thanh toán. Khi thâm hụt kéo dài, dự trữ ngoại hối có thể giảm, ảnh hưởng tiêu cực đến sự ổn định tài chính quốc gia.

Ảnh hưởng đến tiết kiệm và đầu tư

Thặng dư thương mại tạo cơ hội gia tăng tiết kiệm của quốc gia, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho việc đầu tư vào các dự án phát triển, từ đó thúc đẩy tốc độ tăng trưởng kinh tế bền vững.

Ảnh hưởng đến quan hệ kinh tế toàn cầu

Sự mất cân đối kéo dài trong cán cân thương mại có thể gây khó khăn trong việc đàm phán chính sách và hiệp định thương mại, tạo thêm áp lực và căng thẳng trong quan hệ quốc tế.

Ảnh hưởng đến nền công nghiệp và việc làm

Các ngành công nghiệp như sản xuất và nông nghiệp hưởng lợi từ nhu cầu ngày càng tăng của thị trường quốc tế đối với sản phẩm của họ. Cán cân thương mại thuận lợi giúp tạo ra cơ hội việc làm trong các ngành xuất khẩu.

Công thức tính cán cân thương mại

Cán cân thương mại là chỉ số quan trọng giúp xác định quốc gia đang thặng dư hay thâm hụt trong thương mại quốc tế. Để tính toán cán cân thương mại, ta sử dụng giá FOB (Free On Board) cho xuất khẩu và giá CIF (Cost Insurance Freight) cho nhập khẩu, với công thức như sau:

Trong đó:

• Khi Xuất khẩu > Nhập khẩu và Cán cân thương mại > 0 (+), quốc gia có thặng dư thương mại (hay xuất siêu).
• Khi Xuất khẩu < Nhập khẩu và Cán cân thương mại < 0 (-), quốc gia có thâm hụt thương mại (hay nhập siêu).
• Khi Xuất khẩu = Nhập khẩu, Cán cân thương mại = 0, tức là nền kinh tế ở trạng thái “cân bằng” trong giao thương quốc tế.

Những yếu tố tác động đến cán cân thương mại

Cán cân thương mại không chỉ phản ánh tình hình kinh tế nội địa mà còn chịu ảnh hưởng từ các chính sách thương mại và tiền tệ, xu hướng kinh tế toàn cầu cũng như nhu cầu của thị trường quốc tế. Hiểu rõ các yếu tố này giúp làm rõ vai trò của cán cân thương mại trong bối cảnh kinh tế quốc tế.

Tỷ giá hối đoái

Tỷ giá hối đoái là yếu tố quan trọng đối với một quốc gia vì nó có ảnh hưởng lớn đến giá cả hàng hóa nội địa và hàng hóa quốc tế. Khi tỷ giá đồng nội tệ cao, giá hàng hóa nhập khẩu trở nên rẻ hơn, nhưng hàng hóa xuất khẩu lại đắt đỏ hơn trên thị trường quốc tế. Điều này gây bất lợi cho xuất khẩu và thuận lợi cho nhập khẩu, làm giảm xuất khẩu ròng.

Khi đồng nội tệ giảm giá trị, xuất khẩu trở nên hấp dẫn hơn, trong khi nhập khẩu trở nên đắt đỏ hơn, dẫn đến xuất khẩu ròng gia tăng.

Ví dụ: Một sản phẩm của Việt Nam có giá 150.000 đồng và một sản phẩm tương đương của Trung Quốc có giá 45 Nhân dân tệ. Với tỷ giá hối đoái 3.300 đồng = 1 Nhân dân tệ, sản phẩm Trung Quốc sẽ có giá 148.500 đồng, rẻ hơn sản phẩm Việt Nam.

Nếu đồng Việt Nam mất giá và tỷ giá hối đoái tăng lên 00 đồng = 1 Nhân dân tệ, sản phẩm Trung Quốc sẽ có giá 157.500 đồng, làm giảm lợi thế cạnh tranh so với sản phẩm Việt Nam.

Nhập khẩu

Nhập khẩu thường có xu hướng tăng khi GDP tăng trưởng, thậm chí tốc độ tăng trưởng nhập khẩu có thể vượt qua tốc độ tăng trưởng GDP. Sự gia tăng này còn phụ thuộc vào xu hướng nhập khẩu biên (MPZ), phần của GDP mà người dân sẵn sàng chi cho hàng hóa nhập khẩu. Ví dụ: Nếu MPZ = 0.2, có nghĩa là với mỗi đồng GDP tăng thêm, người dân sẽ chi 0.2 đồng cho nhập khẩu.

Ngoài ra, nhập khẩu còn bị chi phối bởi giá cả hàng hóa trong nước so với giá hàng hóa quốc tế. Nếu giá hàng hóa trong nước tăng cao so với giá hàng hóa quốc tế, người dân sẽ có xu hướng nhập khẩu nhiều hơn và ngược lại. Chẳng hạn, nếu giá xe đạp sản xuất tại Việt Nam tăng trong khi xe đạp Nhật Bản giữ giá ổn định, người tiêu dùng sẽ thiên về mua xe đạp Nhật Bản, làm tăng nhập khẩu xe đạp.

Xuất khẩu

Hoạt động xuất khẩu chủ yếu bị tác động bởi tình hình kinh tế và chính sách của các quốc gia khác, bởi vì mỗi lần một quốc gia xuất khẩu, thì quốc gia kia lại thực hiện việc nhập khẩu. Chính vì vậy, yếu tố này phụ thuộc nhiều vào sản lượng và thu nhập của các quốc gia đối tác. Do đó, trong các mô hình kinh tế, xuất khẩu thường được xem là yếu tố tự điều chỉnh, không bị ảnh hưởng quá nhiều từ bên ngoài.

Lạm phát

Lạm phát có ảnh hưởng sâu sắc đến cán cân thương mại của một quốc gia. Khi lạm phát gia tăng, hàng hóa trong nước trở nên đắt đỏ hơn, dẫn đến việc giảm sức cạnh tranh của quốc gia trên thị trường xuất nhập khẩu quốc tế.

Giá trị và giá cả

Giá trị của hàng hóa xuất khẩu và nhập khẩu đóng vai trò quyết định trong việc hình thành cán cân thương mại. Sản phẩm xuất khẩu có giá trị cao có thể cải thiện cán cân thương mại dương, trong khi nhập khẩu những sản phẩm đắt đỏ dễ gây thâm hụt cán cân thương mại. Các yếu tố ảnh hưởng đến giá trị và giá cả bao gồm sự cạnh tranh giữa các nhà sản xuất, biến động giá nguyên liệu, sự thay đổi thị hiếu khách hàng và xu hướng thị trường,...

Sự cạnh tranh quốc tế

Cạnh tranh quốc tế có ảnh hưởng sâu rộng đến cán cân thương mại của mỗi quốc gia. Năng lực cạnh tranh quốc gia được xây dựng từ chất lượng sản phẩm, giá cả, hiệu suất sản xuất, công nghệ, thương hiệu và khả năng đổi mới.

Chính sách đầu tư và công nghệ

Chính sách thu hút đầu tư nước ngoài và ứng dụng công nghệ hiện đại đóng vai trò then chốt, giúp thúc đẩy sự phát triển của ngành công nghiệp xuất khẩu và nâng cao sức cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

Chính sách thương mại và quy định pháp luật

Chính sách thương mại tác động trực tiếp đến sản lượng xuất khẩu hàng hóa và thường bao gồm các biện pháp bảo vệ thị trường như thuế quan, chống bán phá giá, và các rào cản phi thuế để kiểm soát luồng hàng hóa xuất nhập khẩu, khuyến khích phát triển ngành công nghiệp trong nước, và thúc đẩy cạnh tranh toàn cầu.

Ở các quốc gia như Việt Nam, chính sách thương mại chủ yếu tập trung vào việc giảm thuế, trợ cấp và phát triển các khu vực nông nghiệp chủ chốt để nâng cao khả năng cạnh tranh và tăng trưởng sản xuất. Các yếu tố quan trọng trong chính sách thương mại và quy định pháp luật bao gồm: Quy định về xuất nhập khẩu, thuế quan và các rào cản thương mại, thỏa thuận thương mại tự do, chính sách đầu tư và công nghệ,...

6 nguyên nhân khiến cán cân thương mại bị mất cân bằng

Do đầu tư tăng cao 

Chính sách tiền tệ của quốc gia làm giảm lãi suất trong nước và do đó làm gia tăng mức độ đầu tư trong nước.

Do mức độ lạm phát cao

Lạm phát có ảnh hưởng khá lớn đến cán cân thương mại của một quốc gia. Khi tỷ giá đồng tiền của quốc gia đó tăng, giá nhập khẩu sẽ giảm, trong khi giá xuất khẩu lại tăng cao, làm giảm khả năng cạnh tranh.

Do giảm thuế nhập khẩu

Thuế nhập khẩu là một trong những yếu tố khiến các nhà đầu tư nước ngoài cảm thấy không mấy thuận lợi, từ đó làm giảm tính cạnh tranh của quốc gia. Vì lý do này, nhiều quốc gia đã thực hiện các chính sách giảm thuế nhập khẩu như một phần cam kết trong các thỏa thuận thương mại khu vực và WTO.

Do cơ cấu hàng hóa xuất và nhập khẩu

Ở nhiều quốc gia, cơ cấu hàng hóa là một yếu tố quan trọng trong việc tạo ra thương mại. Tỉ lệ xuất khẩu tăng lên đồng nghĩa với việc nhập khẩu cũng sẽ có xu hướng tăng theo.

Do sự mất cân bằng giữa tiết kiệm và đầu tư

Đầu tư gia tăng giúp chính sách tiền tệ được nới lỏng, kéo theo sự giảm lãi suất và thúc đẩy đầu tư trong nước. Tuy nhiên, điều này có thể hạn chế các hoạt động đầu tư ra nước ngoài hoặc xuất khẩu.

Ngoài ra, sự tăng trưởng mạnh mẽ của thị trường chứng khoán và bất động sản khiến người dân cảm thấy giàu có hơn, từ đó giảm tiết kiệm và tăng cường tiêu dùng.

Do ngân sách xuất hiện tình trạng thâm hụt

Thâm hụt ngân sách hay thâm hụt cán cân vãng lai tại Việt Nam xảy ra khi Chính phủ tập trung vào mục tiêu tăng trưởng kinh tế. Ngoài ra, trong bối cảnh suy thoái kinh tế, Nhà nước buộc phải chi tiêu nhiều hơn để đạt được các mục tiêu đã đề ra.

Hậu quả của cán cân thương mại không cân đối

Cán cân thương mại mất cân đối có thể dẫn đến các vấn đề nghiêm trọng đối với nền kinh tế và tài chính của quốc gia. Những tác động này có thể lan rộng và ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực khác nhau: 

Thâm hụt nguồn lực

Khi cán cân thương mại trở nên âm, quốc gia sẽ phải chi tiêu nhiều hơn số tiền thu vào, tạo ra nhu cầu sử dụng nguồn lực tài chính và ngoại tệ để bù đắp thâm hụt. Điều này tạo ra sức ép tài chính và ảnh hưởng trực tiếp đến sự ổn định của nền kinh tế.

Giảm cơ hội việc làm

Cán cân thương mại mất cân đối có thể gây ra sự sụt giảm cơ hội việc làm trong các lĩnh vực sản xuất trong nước. Khi một quốc gia nhập khẩu nhiều hơn xuất khẩu, các công ty trong nước sẽ khó cạnh tranh với hàng hóa nhập khẩu có giá rẻ hơn, dẫn đến việc cắt giảm nhân lực và gia tăng tỷ lệ thất nghiệp.

Gia tăng nợ nước ngoài

Một tình trạng cán cân thương mại mất cân bằng kéo dài buộc quốc gia phải vay nợ để bù đắp sự thiếu hụt, làm gia tăng mức nợ nước ngoài. Gánh nặng trả nợ sẽ ảnh hưởng nặng nề đến nguồn tài chính quốc gia, khiến việc duy trì sự ổn định kinh tế trở nên khó khăn hơn.

Phụ thuộc vào nguồn cung bên ngoài

Sự phụ thuộc ngày càng nhiều vào hàng hóa và dịch vụ nhập khẩu có thể dẫn đến các rủi ro đối với an ninh kinh tế và chính trị. Khi quốc gia không thể tự đảm bảo nguồn cung cấp, thì sự lệ thuộc vào các quốc gia khác sẽ tồn tại và khó có thể giải quyết triệt để.

Biện pháp quản lý cán cân thương mại

Có nhiều biện pháp để các quốc gia điều chỉnh và quản lý cán cân thương mại, nhằm duy trì sự ổn định và cân đối trong hoạt động thương mại quốc tế:

Thúc đẩy xuất khẩu

Nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành xuất khẩu thông qua việc cải thiện chất lượng sản phẩm và tối ưu hóa hiệu quả sản xuất. Các chiến lược marketing và xúc tiến thương mại đóng vai trò quan trọng trong việc mở rộng thị trường và tìm kiếm các đối tác thương mại mới.

Đa dạng hóa sản xuất nội địa

Khuyến khích phát triển đa dạng sản xuất trong nước để giảm thiểu sự phụ thuộc vào nguồn hàng nhập khẩu, đồng thời hỗ trợ việc mở rộng các ngành công nghiệp mới và đầu tư vào công nghệ tiên tiến, từ đó nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm trong nước.

Nâng cao năng lực sản xuất

Đầu tư vào công nghệ, cơ sở hạ tầng và đào tạo nguồn nhân lực nhằm tăng cường năng lực sản xuất trong nước, giúp nâng cao năng lực cạnh tranh và giảm sự phụ thuộc vào hàng nhập khẩu.

Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực

Đầu tư vào giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao trình độ cho người lao động, từ đó tăng cường sức cạnh tranh của nền kinh tế và thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong các ngành sản xuất và dịch vụ quốc gia.

Điều chỉnh tỷ giá hối đoái

Chính sách tiền tệ linh hoạt hỗ trợ việc điều chỉnh tỷ giá hối đoái nhằm duy trì sự cân bằng trong cán cân thương mại thông qua quản lý tỷ giá và can thiệp vào thị trường ngoại hối khi cần thiết.

Khuyến khích đầu tư nước ngoài

Tạo ra nhiều cơ hội cho các nhà đầu tư nước ngoài tham gia vào các lĩnh vực công nghiệp xuất khẩu, qua đó tăng cường việc cung cấp hàng hóa và dịch vụ cho thị trường quốc tế, đồng thời mở rộng cơ hội việc làm tại trong nước.

Hợp tác quốc tế

Hợp tác với các quốc gia khác để thúc đẩy thương mại công bằng và bảo vệ lợi ích quốc gia thông qua các hiệp định thương mại và các cuộc đàm phán quốc tế, tạo ra một môi trường thương mại bền vững và giải quyết tranh chấp một cách hiệu quả.

Điều chỉnh chính sách thương mại

Chính sách thương mại hợp lý sẽ tạo ra một môi trường cạnh tranh công bằng. Các biện pháp như giảm thuế, gỡ bỏ các rào cản phi thuế và tăng cường bảo vệ thương mại hợp lý sẽ khuyến khích sản xuất trong nước và thúc đẩy xuất khẩu.

Trên đây là một số thông tin về cán cân thương mại, phương pháp tính và các yếu tố ảnh hưởng đến nó. Như vậy, Mytour đã giúp bạn nắm rõ khái niệm về cán cân thương mại cũng như cách tính toán nó một cách đơn giản.