Cơ quan hành chính nhà nước là gì? Các đặc điểm và phân loại của chúng

1. Định nghĩa về cơ quan hành chính nhà nước

Tại Việt Nam, cơ quan hành chính nhà nước được hình thành từ các cơ quan quyền lực nhà nước ở cấp tương ứng. Chính phủ là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và đồng thời là cơ quan chấp hành của Quốc hội. Chính phủ được Quốc hội thành lập. Uỷ ban nhân dân là cơ quan hành chính nhà nước tại địa phương và là cơ quan chấp hành của Hội đồng nhân dân. Uỷ ban nhân dân do Hội đồng nhân dân cùng cấp bầu, miễn nhiệm và bãi nhiệm. Chính phủ và Uỷ ban nhân dân các cấp tạo thành hệ thống cơ quan hành chính nhà nước.

Cơ quan hành chính nhà nước là thành phần trong bộ máy nhà nước, được thành lập để thực hiện chức năng quản lý hành chính. Việc nghiên cứu địa vị pháp lý hành chính của cơ quan hành chính nhà nước nhằm xác định vai trò của chúng như là chủ thể của pháp luật hành chính và là các bên trong quan hệ pháp luật hành chính. Khi tham gia vào quan hệ pháp luật hành chính, tùy vào từng trường hợp cụ thể, cơ quan hành chính nhà nước có thể được xác định là chủ thể mang quyền lực nhà nước hoặc là chủ thể tham gia vào quan hệ pháp luật hành chính.

2. Những đặc điểm của cơ quan hành chính nhà nước

Cơ quan hành chính nhà nước là một bộ phận của bộ máy nhà nước, do đó, nó cũng có những đặc điểm chung giống các cơ quan nhà nước khác như sau:

- Cơ quan hành chính nhà nước có quyền đại diện Nhà nước khi tham gia vào các quan hệ pháp lý để thực hiện quyền và nghĩa vụ pháp lý, với mục tiêu bảo vệ lợi ích công cộng;

- Hệ thống cơ quan hành chính nhà nước có cơ cấu tổ chức được thiết kế sao cho phù hợp với chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn theo quy định của pháp luật;

- Các cơ quan hành chính nhà nước được thành lập và hoạt động dựa trên các quy định pháp luật, với chức năng pháp lý hành chính, phạm vi hoạt động chủ yếu là thực thi và điều hành.

- Các cơ quan hành chính nhà nước, dù trực tiếp hay gián tiếp, đều thuộc sự quản lý của cơ quan quyền lực nhà nước cùng cấp, và phải chịu sự giám sát, báo cáo công tác trước cơ quan quyền lực nhà nước.

- Các cơ quan hành chính nhà nước đều có các đơn vị cơ sở trực thuộc. Những đơn vị này là những nơi trực tiếp tạo ra của cải vật chất và tinh thần cho xã hội. Hầu hết các cơ quan hành chính đều có các đơn vị cơ sở dưới sự quản lý trực tiếp. Ví dụ: Các trường đại học thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo; các tổng công ty, công ty, nhà máy thuộc Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ Giao thông Vận tải; các đơn vị công an, quân đội thuộc Bộ Công an, Bộ Quốc phòng...

Tóm lại, cơ quan hành chính nhà nước là một phần cấu thành của bộ máy nhà nước, chịu sự quản lý trực tiếp hoặc gián tiếp từ cơ quan quyền lực nhà nước cùng cấp, với nhiệm vụ chính là thực thi và điều hành, đồng thời có cơ cấu tổ chức và phạm vi quyền hạn được pháp luật quy định.

3. Những đặc điểm chung của cơ quan hành chính nhà nước và cơ quan nhà nước

Vì là bộ phận của bộ máy nhà nước, cơ quan hành chính nhà nước cũng mang những đặc điểm chung của các cơ quan nhà nước, như sau:

– Cơ quan hành chính nhà nước có quyền nhân danh Nhà nước khi tham gia vào các quan hệ pháp lý để thực hiện các quyền và nghĩa vụ pháp lý, nhằm phục vụ lợi ích công cộng. Tính quyền lực của cơ quan hành chính nhà nước thể hiện qua các quyền như: ban hành các văn bản pháp luật như nghị định, quyết định, chỉ thị và áp dụng các biện pháp cưỡng chế hành chính nhà nước khi cần thiết.

– Hệ thống cơ quan hành chính nhà nước có cơ cấu tổ chức phù hợp với chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn do pháp luật quy định. Nói cách khác, các cơ quan hành chính nhà nước có tính độc lập tương đối về tổ chức, với cơ cấu bộ máy và quan hệ công tác bên trong được xác định theo nhiệm vụ và chức năng của cơ quan. Cơ cấu tổ chức của cơ quan hành chính nhà nước được quy định cụ thể trong các văn bản pháp lý như Luật tổ chức Chính phủ 2015, Luật tổ chức chính quyền địa phương 2015,...

– Các cơ quan hành chính nhà nước được thành lập và hoạt động dựa trên các quy định pháp lý, với chức năng, nhiệm vụ và thẩm quyền riêng biệt. Các cơ quan này phối hợp với nhau trong việc thực thi công việc được giao, theo các quy định pháp lý về thẩm quyền. Đây là tổng thể quyền, nghĩa vụ và quyền hạn do Nhà nước trao cho các cơ quan để thực hiện nhiệm vụ và chức năng của nhà nước, phân biệt chúng với các tổ chức không phải cơ quan nhà nước, bởi vì những tổ chức này không có thẩm quyền được pháp luật quy định.

– Nguồn nhân sự chủ yếu của cơ quan hành chính nhà nước là đội ngũ cán bộ, công chức, được tuyển dụng, bổ nhiệm hoặc bầu cử theo quy định của Luật cán bộ, công chức năm 2008.

Ngoài những đặc điểm chung với các cơ quan nhà nước, cơ quan hành chính nhà nước còn có những đặc điểm riêng biệt, được xác định bởi bản chất hoạt động chấp hành – điều hành, thông qua các đặc trưng này, có thể phân biệt cơ quan hành chính nhà nước với các cơ quan nhà nước khác.

4. Đặc điểm đặc thù của cơ quan hành chính nhà nước

– Cơ quan hành chính nhà nước là tổ chức thực thi quản lý hành chính nhà nước. Các cơ quan này thực hiện hoạt động chấp hành và điều hành, là những hoạt động tiến hành theo Luật và nhằm thực hiện các quy định pháp luật, phục vụ cho chức năng quản lý hành chính. Do đó, hoạt động chấp hành và điều hành là phương diện hoạt động chủ yếu của cơ quan hành chính nhà nước.

Các cơ quan nhà nước khác cũng thực hiện hoạt động quản lý hành chính nhà nước, tuy nhiên, đó không phải là nhiệm vụ chính của họ. Các cơ quan này chỉ thực hiện hoạt động quản lý hành chính để hoàn thành chức năng cơ bản của mình như: chức năng lập pháp của Quốc hội, chức năng xét xử của tòa án nhân dân, và chức năng kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân. Chỉ có cơ quan hành chính nhà nước mới thực hiện quản lý hành chính trên toàn bộ các lĩnh vực như kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, và giáo dục. Mục đích của hoạt động này là nhằm hoàn thành chức năng quản lý hành chính nhà nước.

– Hệ thống các cơ quan hành chính nhà nước được tổ chức từ Trung ương đến cơ sở, đứng đầu là Chính phủ, hình thành một thể thống nhất với cấu trúc thứ bậc. Các cơ quan này có mối quan hệ chặt chẽ với nhau về tổ chức và hoạt động để thực hiện quyền quản lý hành chính nhà nước.

– Thẩm quyền của các cơ quan hành chính nhà nước được quy định bởi pháp luật, dựa trên cơ sở lãnh thổ, ngành nghề hoặc lĩnh vực chuyên môn mang tính tổng hợp. Những quyền và nghĩa vụ này chỉ áp dụng trong phạm vi hoạt động chấp hành và điều hành của cơ quan hành chính nhà nước.

– Các cơ quan hành chính nhà nước đều có mối quan hệ trực tiếp hoặc gián tiếp với các cơ quan quyền lực nhà nước cùng cấp và phải thực hiện báo cáo công tác cũng như chịu sự giám sát của các cơ quan quyền lực đó.

– Các cơ quan hành chính nhà nước có hệ thống các đơn vị cơ sở trực thuộc, nơi sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần phục vụ xã hội. Hầu hết các cơ quan có chức năng quản lý hành chính đều có các đơn vị cơ sở từ Trung ương đến địa phương. Ví dụ như: các trường đại học thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo, các tổng công ty, công ty, nhà máy trực thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Giao thông vận tải, Bộ Xây dựng; các đơn vị quân đội và công an trực thuộc Bộ Quốc phòng và Bộ Công an.

5. Phân loại các cơ quan hành chính nhà nước

- Cơ quan hành chính nhà nước có thể được phân loại thành các nhóm khác nhau tùy thuộc vào các tiêu chí như phạm vi lãnh thổ, thẩm quyền, nguyên tắc tổ chức và cách thức giải quyết công việc.

- Dựa trên phạm vi lãnh thổ, cơ quan hành chính nhà nước được phân chia thành hai loại: cơ quan hành chính nhà nước ở Trung ương và cơ quan hành chính nhà nước ở địa phương.

- Cơ quan hành chính nhà nước ở Trung ương bao gồm Chính phủ, các bộ và cơ quan ngang bộ. Đây là những cơ quan có chức năng quản lý hành chính nhà nước trên toàn quốc, có vai trò chỉ đạo các cơ quan hành chính nhà nước tại các địa phương. Hầu hết các văn bản pháp luật chủ yếu do các cá nhân có trách nhiệm, với Bộ trưởng và Thủ trưởng cơ quan ngang bộ là những người có thẩm quyền lãnh đạo và quyết định các vấn đề quan trọng của cơ quan.

6. Phân tích hệ thống ngành luật hành chính

Luật hành chính là một hệ thống quy phạm pháp luật thống nhất, có mối quan hệ mật thiết giữa các phần, được chia thành hai phần chính: phần chung và phần riêng.

Việc phân chia này phản ánh sự thực tế khách quan, bởi trong luật hành chính, một số quy định có thể áp dụng rộng rãi trong quản lý hành chính nhà nước nói chung và trong hầu hết các lĩnh vực của quản lý hành chính nhà nước. Những quy định này được coi là phần chung của luật hành chính, trong khi các quy định khác thuộc phần riêng.

Trong luật hành chính, số lượng quy định thuộc phần chung không phải là nhiều so với toàn bộ hệ thống các quy phạm, và có nhiều tranh cãi xung quanh việc phân định những quy định nào thuộc phần chung. Một số tác giả tập trung nghiên cứu phần chung nhưng lại không dành đủ thời gian cho phần riêng, vì họ cho rằng việc soạn thảo phần riêng không phải là nhiệm vụ khoa học. Hệ quả của cách tiếp cận này là họ không phân chia luật hành chính thành phần chung và phần riêng mà thay vào đó tổ chức các chương độc lập cho các chủ đề liên quan đến từng lĩnh vực cụ thể hoặc các lĩnh vực chính của quản lý hành chính nhà nước.

Tuy nhiên, nhìn chung, đa số các nhà nghiên cứu về luật hành chính đều đồng thuận rằng luật hành chính bao gồm hai phần: phần chung và phần riêng.

Các quan hệ này, hệ thống các quy phạm pháp luật hành chính và mức độ ảnh hưởng của chúng đối với hoạt động quản lý hành chính nhà nước.

Mục tiêu của khoa học luật hành chính là làm rõ các vấn đề lý luận liên quan đến quản lý nhà nước; nghiên cứu và tổng kết thực tiễn tổ chức, hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước, cùng thực tiễn xây dựng và thực thi pháp luật trong quản lý hành chính nhà nước; từ đó rút ra kết luận khoa học về lý luận và thực tiễn, đồng thời đưa ra những đề xuất nhằm hoàn thiện các quy định pháp luật hành chính.

Cơ sở lý luận của khoa học luật hành chính dựa trên chủ nghĩa Mác-Lênin, đặc biệt là triết học Mác-Lênin. Do vậy, phương pháp luận của khoa học này là duy vật biện chứng.

Lênin, lãnh tụ vĩ đại của giai cấp vô sản, là người đã đề xuất các luận điểm cơ bản về tổ chức và quản lý nhà nước xã hội chủ nghĩa. Các tác phẩm nổi bật của ông về vấn đề này bao gồm: “Những nhiệm vụ trước mắt của chính quyền Xô Viết”; “Chúng ta phải tổ chức lại bộ kiểm tra công nông như thế nào”; “Thà ít mà tốt”; “Sáng kiến vĩ đại”; và “Về kế hoạch kinh tế thống nhất”.

Một nguồn tài liệu quan trọng trong khoa học luật hành chính là các chủ trương, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam. Các văn kiện của Đảng, bài phát biểu và các tác phẩm của lãnh đạo Đảng và Nhà nước thể hiện sự vận dụng sáng tạo lý luận Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh vào hoàn cảnh lịch sử cụ thể của Việt Nam, do đó, chúng có giá trị đặc biệt đối với sự phát triển của khoa học luật hành chính.

Khoa học luật hành chính chú trọng việc tham khảo các tác phẩm nghiên cứu lý luận về lĩnh vực luật hành chính và khoa học có liên quan.

Cơ sở của môn học luật hành chính là khoa học luật hành chính. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là trong quá trình giảng dạy môn học này, chúng ta không thể sử dụng tài liệu từ các ngành khoa học khác. Trong việc giải thích các khái niệm, chúng ta thường xuyên phải áp dụng kết quả nghiên cứu từ các ngành khoa học khác, nhưng tài liệu này chỉ có vai trò hỗ trợ, vì đối tượng nghiên cứu chính của môn học là luật hành chính.

Môn học luật hành chính có nhiệm vụ giải quyết hai khía cạnh: cung cấp cho người học kiến thức lý luận về luật hành chính và kỹ năng áp dụng chúng vào thực tế.

Nhiệm vụ cung cấp kiến thức lý luận bao gồm việc giúp học viên hiểu bản chất của luật hành chính nói chung, cũng như các chế định của nó, những quy luật khách quan xác định bản chất của luật hành chính, nội dung pháp luật hành chính hiện hành và xu hướng phát triển của nó. Đối với phần lớn các vấn đề này, đã có sự đồng thuận về quan điểm. Tuy nhiên, vẫn còn một số vấn đề đang có tranh luận, do đó, đối với những vấn đề quan trọng, ngoài việc nghiên cứu quan điểm chính thống, người học cũng cần được tiếp cận với các quan điểm khác.

Nhiệm vụ trang bị kỹ năng áp dụng kiến thức lý luận vào thực tế liên quan đến việc giảng dạy kỹ năng sử dụng các quy phạm pháp luật hành chính trong các tình huống cụ thể của công tác quản lý hành chính nhà nước. Để thực hiện mục tiêu này, người học sẽ được cung cấp tài liệu thực tiễn và tham gia giải quyết các bài tập, qua đó không chỉ nắm vững nội dung các quy phạm pháp luật hành chính mà còn làm quen với những tình huống có thể gặp phải trong thực tế.

Mytour (sưu tầm và biên tập)