Quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nhiều người cùng thực hiện hành vi gây ra?

Điều 587 Bộ luật dân sự năm 2015 quy định như sau:

“Trường hợp nhiều người cùng gây thiệt hại thì những người đó phải liên đới bồi thường cho người bị thiệt hại. Trách nhiệm bồi thường của từng người cùng gây thiệt hại được xác định tương ứng với mức độ lỗi của mỗi người; nếu không xác định được mức độ lỗi thì họ phải bồi thường thiệt hại theo phần bằng nhau".

Theo quy định tại Điều 587, trách nhiệm bồi thường thiệt hại khi 'nhiều người cùng gây thiệt hại' là trách nhiệm liên đới của những người gây thiệt hại đối với nạn nhân. Cơ sở xác định trách nhiệm liên đới trong trường hợp này là hành vi 'cùng gây thiệt hại' của các cá nhân. Vì vậy, tính liên đới trong việc bồi thường được áp dụng, nhưng mức độ bồi thường cho từng người vẫn cần căn cứ vào vai trò và mức độ đóng góp của họ trong hành vi gây thiệt hại.

Trách nhiệm bồi thường khi nhiều người cùng gây thiệt hại, theo quy định tại Điều 587 Bộ luật dân sự năm 2015, có thể phát sinh trong một trong hai trường hợp dưới đây:

- Nhiều cá nhân cùng gây thiệt hại cho một người;

- Nhiều cá nhân gây thiệt hại cho nhiều người.

Khi một cá nhân gây thiệt hại cho nhiều người, liệu điều này có phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nhiều người cùng gây ra không? Điều 587 chỉ quy định bồi thường khi nhiều người 'cùng gây thiệt hại', mà không đề cập đến trường hợp nhiều người 'cùng bị thiệt hại'. Do đó, cần hiểu rằng người bị thiệt hại có thể là một hoặc nhiều cá nhân, nhưng để phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nhiều người cùng gây ra, người gây thiệt hại bắt buộc phải là nhiều người, không phải một cá nhân duy nhất.

1. Các điều kiện để phát sinh trách nhiệm bồi thường liên đới đối với những người cùng gây thiệt hại.

Để xác định trách nhiệm bồi thường của nhiều cá nhân cùng gây thiệt hại, cần căn cứ vào các điều kiện sau đây:

Thứ nhất, có hành vi gây thiệt hại của nhiều người

Hành vi vi phạm pháp luật của những cá nhân gây thiệt hại thể hiện sự vi phạm pháp luật của từng người trong việc gây thiệt hại hoặc trong phạm vi hoạt động của họ.

Như đã trình bày trước đây, trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nhiều người cùng gây ra chỉ phát sinh khi có sự tham gia của nhiều người trong hành vi gây thiệt hại. Người gây thiệt hại có thể là cá nhân, pháp nhân hoặc bất kỳ chủ thể nào khác, nhưng phải có ít nhất hai chủ thể tham gia. Nếu chỉ có một cá nhân gây thiệt hại, trách nhiệm này sẽ không phát sinh. Dù có thể xảy ra trường hợp một người gây thiệt hại cho nhiều người, nếu thiệt hại này là chung cho nhiều nạn nhân, trách nhiệm liên đới có thể phát sinh, nhưng đó là quyền liên đới của nhiều người đối với một người có nghĩa vụ (không thuộc Điều 587 Bộ luật dân sự năm 2015). Trong trường hợp nhiều người cùng gây thiệt hại cho một hoặc nhiều người, trách nhiệm liên đới có thể phát sinh, nhưng đây là trách nhiệm của những người có nghĩa vụ đối với những người có quyền (bị thiệt hại). Đây là trường hợp bồi thường thiệt hại do nhiều người cùng gây ra theo Điều 587 Bộ luật dân sự năm 2015.

Thứ hai, hành vi vi phạm pháp luật trong việc gây thiệt hại của nhiều người có sự thống nhất với nhau

Mặc dù có sự tham gia của nhiều người trong việc gây thiệt hại, không phải bất kỳ trường hợp nào cũng sẽ phát sinh trách nhiệm liên đới bồi thường. Để có trách nhiệm liên đới bồi thường giữa những người gây thiệt hại, cần có sự thống nhất về hành vi gây thiệt hại giữa họ, phản ánh tính chất 'cùng gây thiệt hại'. Khi nhiều người cùng gây thiệt hại, xét về điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, hành vi của mỗi người đều đủ yếu tố để phát sinh trách nhiệm trong tổng thể thiệt hại. Tuy nhiên, mỗi trường hợp cần được xem xét với đặc thù riêng, căn cứ vào lỗi của từng cá nhân gây thiệt hại.

Nếu hành vi gây thiệt hại của một cá nhân đối với người khác, việc xác định trách nhiệm bồi thường sẽ đơn giản, vì người gây thiệt hại phải hoàn toàn chịu trách nhiệm bồi thường cho người bị thiệt hại. Tuy nhiên, trong trường hợp có nhiều người cùng gây thiệt hại, việc xác định trách nhiệm bồi thường cần xem xét liệu thiệt hại có phải do hành vi của nhiều người gây ra hay không.

Khi xác định hành vi 'cùng' gây thiệt hại của nhiều người, cần phải xem xét từ nhiều góc độ khác nhau, bao gồm ý chí chủ quan của từng người, hành vi trực tiếp gây ra thiệt hại, cũng như hậu quả từ các hành vi vi phạm.

Khi các cá nhân gây thiệt hại có sự thống nhất về ý chí trong việc gây thiệt hại, tuy nhiên mức độ thực hiện có thể khác nhau. Ví dụ: A, B, và C cùng bàn bạc để hủy hoại đầm cá của D. A sẽ mua 20 lít thuốc trừ sâu và làm nhiệm vụ cảnh giới, B sẽ dụ D đi uống rượu, và C sẽ đổ thuốc trừ sâu vào đầm cá của D. Mặc dù hành vi trực tiếp gây thiệt hại là do C thực hiện, nhưng A, B, và C đều phải chịu trách nhiệm liên đới vì hành động của họ tạo thành một chuỗi công việc thống nhất. Nếu không có sự thống nhất về ý chí, trách nhiệm liên đới sẽ không phát sinh. Chẳng hạn, nếu trong khi cảnh giới, A giết Y, trách nhiệm bồi thường thiệt hại đối với tính mạng của Y sẽ không phát sinh đối với B và C, vì hành động này không liên quan đến việc gây thiệt hại cho D.

Do đó, 'cùng gây thiệt hại' có nghĩa là hành vi của những người gây thiệt hại đều là nguyên nhân dẫn đến thiệt hại, bất kể hành vi của mỗi người là nguyên nhân trực tiếp hay gián tiếp. Các hành vi gây thiệt hại có thể có lỗi cố ý, thể hiện sự thống nhất trong ý chí trong việc gây ra thiệt hại. Những hành vi này có thể là giống nhau (ví dụ, hai người cùng thực hiện hành vi trộm cắp tài sản của một người), hoặc có thể là những hành vi riêng biệt nhưng tạo thành một chuỗi công việc thống nhất dẫn đến thiệt hại (như ví dụ trước, A mua thuốc trừ sâu, B đánh lạc hướng, và C đổ thuốc xuống đầm cá).

Khi xem xét các điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại, hành vi của từng người phải được coi là hành vi vi phạm pháp luật, và mỗi người đều có thể có lỗi cố ý hoặc vô ý. Tuy nhiên, mối quan hệ nhân quả giữa hành vi vi phạm và thiệt hại phải được xem xét tổng thể trong thiệt hại chung. Trong ví dụ trên, hành vi của C trực tiếp gây thiệt hại, nhưng hành vi của A và B (mua thuốc, cảnh giới, đánh lạc hướng D) tạo thành một chuỗi công việc liên hoàn dẫn đến kết quả cuối cùng là đầm cá của D bị huỷ hoại. Mục đích của hành vi này là hủy hoại tài sản của người bị thiệt hại, và đó là kết quả của một chuỗi hành vi nhằm mục đích gây thiệt hại.

Trong ví dụ trên, các cá nhân gây thiệt hại có sự thống nhất ý chí về việc gây ra thiệt hại, điều này thường thấy trong các vụ án đồng phạm. Tuy nhiên, việc này không chỉ xảy ra trong các vi phạm pháp luật hình sự mà còn có thể xảy ra đối với các hành vi vi phạm quy định trong các lĩnh vực pháp luật khác.

Việc xác định hành vi gây thiệt hại để phát sinh trách nhiệm bồi thường ngoài hợp đồng là một vấn đề gây tranh cãi trong giới khoa học pháp lý. Điều này dẫn đến khó khăn trong việc phân biệt các hành vi của nhiều người gây thiệt hại, khi một người thực hiện hành vi, còn người khác lại không hành động.

Tóm lại, 'cùng gây thiệt hại' có thể hiểu là sự kết hợp các hành vi và lỗi của nhiều cá nhân, dù các hành vi đó có thể khác nhau, nhưng chúng có sự liên kết và tương hỗ lẫn nhau, và cùng gây ra thiệt hại cho đối tượng bị thiệt hại.

'Cùng gây thiệt hại' không chỉ áp dụng cho các hành vi có mục đích gây thiệt hại với lỗi cố ý, mà còn bao gồm các hành vi có lỗi vô ý. Trong trường hợp này, mặc dù mục đích của các cá nhân không phải là gây thiệt hại cho đối tượng bị thiệt hại, nhưng hành vi của họ vẫn dẫn đến thiệt hại. Mặc dù hành vi và hậu quả gây thiệt hại là có thật, ý chí thực hiện hành vi và kết quả thiệt hại lại không hoàn toàn trùng khớp.

Thứ ba, về mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật của những người cùng gây thiệt hại và thiệt hại xảy ra

Hành vi gây thiệt hại của các cá nhân cùng gây thiệt hại có thể có sự khác biệt về mức độ nhưng tất cả đều dẫn đến thiệt hại cho đối tượng bị thiệt hại. Khi xét mối quan hệ nhân quả giữa các hành vi này, chúng ta nhận thấy rằng những hành vi trái pháp luật của các cá nhân này đã tạo ra một tổng thể thiệt hại. Do đó, các cá nhân thực hiện hành vi này phải chịu trách nhiệm chung và bồi thường thiệt hại cho người bị thiệt hại. Việc xác định mối quan hệ nhân quả không chỉ có ý nghĩa trong việc xác định trách nhiệm bồi thường liên đới mà còn ảnh hưởng đến mức bồi thường.

Thứ tư, lỗi của các cá nhân cùng gây thiệt hại

Khi một hành vi trái pháp luật gây thiệt hại, ngoài việc xem xét khía cạnh khách quan của hành vi, cần phải đánh giá cả khía cạnh chủ quan của người thực hiện hành vi đó. Nếu chỉ tập trung vào yếu tố khách quan của hành vi vi phạm pháp luật, thì giá trị xã hội của hành vi sẽ không được phản ánh đầy đủ. Giá trị xã hội của hành vi còn thể hiện rõ qua yếu tố chủ quan của người thực hiện. Theo góc độ khoa học pháp lý, một người chỉ phải chịu trách nhiệm đối với hành vi và hậu quả của hành vi đó nếu họ có đủ khả năng để lựa chọn hành vi phù hợp với yêu cầu xã hội, cả về mặt khách quan lẫn chủ quan. Tuy nhiên, trong một số trường hợp đặc biệt do pháp luật quy định, như khi bồi thường thiệt hại do nguồn nguy hiểm cao độ, trách nhiệm có thể phát sinh ngay cả khi người gây thiệt hại không có lỗi. Pháp luật dân sự quy định rằng một người phải bồi thường thiệt hại nếu họ có lỗi, bất kể lỗi đó là vô ý hay cố ý.

2. Mức bồi thường trong trường hợp trách nhiệm bồi thường liên đới khi nhiều người cùng gây thiệt hại

Theo nguyên tắc chung, khi nhiều cá nhân cùng gây thiệt hại, họ phải chịu trách nhiệm liên đới trong việc bồi thường cho người bị thiệt hại. Tuy nhiên, mỗi cá nhân chỉ phải chịu trách nhiệm đối với hành vi và hậu quả do hành vi của chính mình. Nếu mức độ lỗi của từng người có thể xác định, họ sẽ bồi thường tương ứng với mức độ lỗi đó. Trong trường hợp không thể xác định được mức độ lỗi của từng cá nhân, họ sẽ phải chia sẻ trách nhiệm bồi thường bằng nhau.

Theo quy định hiện hành, khi nhiều cá nhân cùng gây thiệt hại, trách nhiệm bồi thường thiệt hại được xác định như sau:

- Nguyên tắc chung, mỗi cá nhân chỉ phải chịu trách nhiệm đối với hành vi của chính mình và hậu quả do hành vi đó gây ra. Do đó, nếu mức độ lỗi của từng người được xác định, họ sẽ phải bồi thường tương ứng với mức độ lỗi đó. Tuy nhiên, việc xác định lỗi của từng cá nhân trong trường hợp nhiều người cùng gây thiệt hại là một vấn đề phức tạp, bởi lỗi là yếu tố mang tính chủ quan. Mặc dù vậy, việc đánh giá lỗi lại có tính khách quan, vì vậy chúng ta sẽ xem xét mức độ và hình thức lỗi của những người gây thiệt hại để xác định trách nhiệm bồi thường hợp lý.

- Trong trường hợp không thể xác định mức độ lỗi của từng cá nhân, họ sẽ phải bồi thường thiệt hại một cách bình đẳng. Đây không phải là việc áp dụng nguyên tắc “cào bằng” mà là khi chúng ta không thể xác định mức độ lỗi của từng cá nhân trong nhóm những người gây thiệt hại, thì mỗi người trong nhóm sẽ phải bồi thường thiệt hại một phần bằng nhau. Điều này không làm mất đi tính “liên đới” của trách nhiệm khi nhiều người cùng gây thiệt hại.

Trân trọng./.